Komparo de derivada sistemo de lando- kaj etnonomoj en kvin lingvoj kun la dukategoria Zamenhofa sistemo

Ofte homoj ne scias, kial ilia lando estas nomata kiel ĝi estas nomata. Eĉ inter lingvistoj ekzistas disopinio pri la etimologio de multaj landonomoj. Scio de tio povas konfirmi aŭ malkonfirmi teoriojn pri la deveno de la popolo, ekzemple ĉu bulgaroj estis turka tribo aŭ ĉu ili venis el regiono en hodiaŭa Irano ?

Oni ankaŭ konas la fenomenon de popola etimologio. Se oni demandas Danon, de kie venas la nomo de lia popolo, li respondos, ke en la tempo de imperiestro Aŭgusto regis en Upsalo reĝo, kiu havis tri filojn: Dan, kiu ekhavis Danujon, Nori, kiu ekregis Norvegujon kaj Østen, kiu poste regis la Svedojn.

Sed laŭ vero la vorto “dhen” en Danmark havas la signifon plata, dum “marko” estas praĝermana vorto, signifanta limlando, simile al la slava vorto “krajina”.¹

Ukraina en la deksesa jarcento alprenis la signifon de duklando ĉirkaŭ Kijivo. Tiu signifo estas transmetita en la 19a jarcento al la tuta lando ‘Ukrainujo’.

Aliaj lingvistoj opinias, ke la vorto ukraina havis la signifon de країна en la ukraina lingvo kaj краé en la bulgara, nome fino aŭ teritorio, kaj poste de princlando, kaj ne speciale de la regiono ĉirkaŭ Kijivo. Tiu opinio tamen ne plaĉas al Ukrainaj naciemuloj, verŝajne ĉar tiel la historio de la signifo ne retroiras al la 16a jarcento.

Intertempe inter esperantistoj en Ukrainujo regas la opinio, ke la esperantigo de Ukraina: Ukraino, ne havas kiel signifon la landon, sed la landanon. Tio estas stranga. Se kontroli kelkajn eŭropajn lingvojn pri la signifo de ukraina oni rimarkas jene.

Germane kaj Nederlandlingve Ukraine/Oekraïne signifas la landon, en la angla Ukraine (aŭ the Ukraine) estas la lando, ankaŭ en la franca: Ukraine, kaj en la serba: Ukrajina. En tiuj lingvoj la enloĝanto ricevas sian nomon kiel derivaĵon de la landonomo: Ukrainer/Oekraïner, Ukrainian, Ukrainien, Ukrajinac.

Fakte el ĉiuj tridek eŭropaj kaj proksimaziaj lingvoj kvar havas finiĝon kiu malmulte similas al tiu de Ukrainio, nome Ucrania: la Hispana, Portugala, Armena kaj Greka. La aliaj 26 lingvoj, inter kiuj ĉiuj slavaj lingvoj, havas aŭ Oekraïne aŭ (sonas kiel) Ukraina aŭ Ukrajina aŭ Ukrajna. Estas klare, ke laŭ internacieco la lando devus havi la nomon Ukraino.

Kial tamen esperantistoj ekde la naŭdekaj jaroj de la antaŭa jarcento ekuzis Ukrainio? Ĉu ili nepre volas esti rigardataj kiel popolo de Ukrainoj, tiel ke la landonomo devas esti derivata de tio kiel Ukrainio aŭ Ukrainujo?

Pro tiuj kaj aliaj ekzemploj mi demandas min: Ĉu planlingvo povas konscie elekti manieron de derivado de landonomoj, el – supozeble – politikaj motivoj, kiu diferencas de la internacia maniero de derivado?

Esperanto havas duoblan sistemon de derivado: per uzo de –uj, se oni konsideras la popolnomon kiel fundamentan – mi nomas ĝin la etneca modelo, kaj per –an, se oni konsideras la landonomon kiel fundamentan; tio estas la teritoria modelo. Ĉu aliaj lingvoj ankaŭ havas tian duoblan sistemon? Kaj kiel oni povas rekoni kiuj el la du estas la fundamenta vorto, la popolnomo aŭ la landonomo? Ĉu Holandija estas derivaĵo de Holanđanin aŭ inverse?

Kun kelkaj landoj la afero estas klara: Austrija → Austrijanac, Belgija → Belgijanac, →, Latvija → Latvijanac, Ukrajina → Ukrajinac, sed Italija → Italijan? Mi supozis, ke ankaŭ tiu derivado estas laŭ la teritoria modelo.

Kion pri multaj landonomoj en la angla lingvo: Albania, Austria, Bosnia, Bulgaria, Estonia ktp ? Tie la popolnomo egalas la landonomon plus –n: Albanian, Austrian, Bosnian, Bulgarian, Estonian. Ĉu aldono de litero aŭtomate signas la teritorian modelon? Aŭ ĉu ekzistas tria modelo, en kiu la gramatika rilato ne estas klara? Eble landonomo kaj popolnomo estas kiel ĝemeloj, samtempe naskitaj, au tute ne ekzistas rilato. Mi decidis akcepti, ke en aliaj lingvoj ol Esperanto oni havas ankaŭ tiun modelon: la ĝemelan.

Nun, se kompari la lingvojn koncerne ilian modelon por nomi iun landon/popolon, ĉu ekzistas internacia simileco? Por esplori tion mi kreis tabelon de ĉiuj eŭropaj lando- kaj popolnomoj en la angla, franca, nederlanda, germana kaj serba lingvoj.
Mi notis, per blua koloro, se la popolnomo estas derivita, laŭ la modelo Islando → Islandano, aŭ per ruĝa koloro, se la landonomo estas derivita, laŭ la modelo Germano → Germanujo. Tio signifas, ke ekzemple Deutscher → Deutschland ricevas la saman koloron kiel Nemac → Nemaĉka. Se mi ne povis decidi, mi markis per verda koloro: la ĝemela modelo kaj uzis la signon ↔ .

Oni ne bezonas apliki statistikan analizon por konkludi laŭ vido, ke estas sufiĉe granda akordiĝo inter la lingvoj. Ofte ekzistas decida plimulto por la teritoria modelo aŭ kontraŭe por la etneca modelo. Ekzemple, supre en la tabelo, la linioj pri Serbujo ĝis Slovenujo estas ĉiuj komplete ruĝaj.

Oni povas ankaŭ kontroli kiuj el la traktataj lingvoj pli devias ol la aliaj de la plimulta modelo. La franca devias plej multe, havante 10½ “poentojn de devio” kaj la nederlanda kaj germanaj lingvoj plej fidele sekvas la plimulton. Ĝi havas nur 6½ “poentojn de devio”. ²

Kaj kio pri Esperanto? Ĝi ja sekvas por 38 el la 49 eŭropaj landoj la etnecan modelon. Verdire Esperanto estas en sia lando- kaj popolnomado la plej devia lingvo el ĉiuj. Ĝi ricevas 14 “poentojn de devio”.

Mi estas favoranto de la uzado de la sufikso –ujo por landonomoj, sed ĉi-tiu rezulto konvinkis min, ke eble Zamenhof mem iom kulpas pri la rezisto kontraŭ tiu sistemo. Ne pro tio, ke la sufikso –ujo ne taŭgas, sed pro tio, ke li faris politikon per ĝi, proponante, ke la landoj en Eŭropo ĝenerale sekvu la etnecan modelon. Li skribis en Lingva Respondo n-ro 47:

En la novaj landoj (ekzemple Ameriko), la lando fakte kaj morale apartenas ne al ia difinita gento, sed egalrajte al ĉiuj siaj loĝantoj; tial estas afero tute natura, ke tie la lando ne uzas por si (per <<uj>>), la nomon de ia gento, sed kontraŭe, ĉiuj ĝiaj loĝantoj uzas por si (per <<an>>) la nomon de la lando. Tute alia afero estis (kaj tradicie restis) en la landoj malnovaj: ĉiun pecon da tero okupis ia speciala gento, nomis la landon sia speciala genta propraĵo kaj ĉiujn aligentajn loĝantojn aŭ ekstermis, aŭ permesis al ili vivi en la lando kiel <<fremduloj>>; tial la landoj malnovaj preskaŭ ĉiam portas la nomon de tiu au alia gento, kaj en Esperanto, ĝis la tempo, kiam ni havos nomojn pure geografiajn, ni tion esprimas per la sufikso <<uj>>.

Tial Zamenhof ekuzis la popolnomojn Aŭstro, Hispano, Italo, Litovo, Portugalo, Sviso kaj la nomojn de ankoraŭ naŭ aliaj eŭropaj popoloj. Kaj poste iuj esperantistoj – ankaŭ pro politikaj motivoj? – komencis uzi Bosno, Ukraino. Ili verŝajne volas substreki sian identecon kiel popolanoj kaj kreas novan vorton, kiu ne sekvas la internacie plimultan modelon. Same jam okazis kun Egipto, Koreo, kiuj vortoj nuntempe indikas la popolanojn, dum internacie la vortoj Egipt, Korea signifas la landon.

Aliaj kiuj pensas pli lingvike, malfavoras la landonomojn Aŭstrujo kaj Italujo, ĉar la internaciaj nomoj por tiuj landoj pli similas al Aŭstrio, Italio. La solvo laŭ ili estis teni la vortojn Aŭstro kaj Italo, sed apliki –io kiel alternativon al –ujo. Se Zamenhof ne estus ekuzinta la vorton Aŭstro kaj atentus la etimologion de “Aŭstr”, kio signifas orienta lando (istočni kraj), almenaŭ pri tiu landonomo neniam estus disopinio. Sed la Akademio ankoraŭ havas la eblecon difini la landonomon kiel radikon Aŭstrio! Tiam ni ne parolos plu pri Aŭstroj, sed pri Aŭstrianoj. Por Italio estas malfrue: la popolnomo Italo jam estas oficialigita de la Akademio.

Mi timas, ke – pro nescio de la akademianoj – ankaŭ Bosno kaj Ukraino iam estos oficialigitaj kiel popolnomoj. Se la Akademio respektas la principon, ke gravas simileco al la internacia uzado, kaj akceptas la plej internacian modelon por derivado, ĝi jam nun rekomendos la radikajn landonomojn Bosnio kaj Ukraino, tiel ke la enloĝantoj estas Bosnianoj kaj Ukrainanoj.

La ideo ke la vorto Ukrainoj pli taŭgas por signifi la popolon ol Ukrainanoj, estas al mi stranga. Same mi rezistas la politikismon krei popolon de Bosnoj, dum la lando, kie ili loĝas estas funde dividita en tri etnoj. Tamen komparu kun Svisujo ³. Se esperantistoj emas ŝanĝi la landonomon por esprimi sin politike, tio estas respektinda nur se tiu deziro estas dividita de plimulto de la etno.

Gvidlinio por atingi interkonsenton pri landonomoj estas la 15a regulo de la Fundamenta Gramatiko. Ĝia dua parto tekstas tiel:

ĉe diversaj (fremdaj, JD) vortoj de unu radiko estas pli bone uzi senŝanĝe nur la vorton fundamentan kaj la ceterajn formi el tiu ĉi lasta laŭ la reguloj de la lingvo Esperanto.

Sed kiu estu la fundamenta vorto: la landonomo aŭ la gentonomo? Estus bona ideo konsideri jenan rekomendon, interesa plilarĝigo de la unua parto de la 15a regulo:

La deriva modelo kiun la plimulto de la lingvoj aplikas por nomi landon kaj ties enloĝantojn, estas uzata en la lingvo Esperanto sen ŝanĝo.

Tiam oni povas demandi sin, ĉu ankaŭ la formoj Hispanujo, Litovujo, Makedonujo, Norvegujo kaj Portugalujo estas la lingvike plej ĝustaj.⁴

Mi esperas ke per tiuj miaj konsideroj eblas senpolitikigi la debaton pri landonomoj, ĉar lingvike la duobla sistemo de landonomoj estas tute taŭga. Mi konas neniun lingvon en la mondo kun tiel simpla kaj konsekvenca sistemo kiel Esperanto.

Jes ja oni devas lerni pri dek kvar landonomoj en Afriko, finiĝantaj je –io, ke ili estas radikaj: de Alĝerio ĝis Zambio, pri kvin en Suda Ameriko: de Bolivio ĝis Sankta Lucio, pri tri en Oceanio: de Aŭstralio ĝis Mikronezio. Gravas scii aliflanke, ke tridek du eŭropaj landonomoj, dek sep aziaj kaj tri afrikaj landonomoj estas derivitaj de siaj popolnomoj. Tial oni lernu diri Albanujo, Bulgarujo, Francujo, Grekujo, Hungarujo, Kroatujo ktp.

Johan Derks

---

[1]
Esperanto prenis la vorton markizo, kiu estas nobelo reganta “krajina”.

[2]
La “poentoj de devio” estis kalkulitaj laŭ jena maniero. Speco de mediano pri la kvin nomoj de lando estis kalkulita per adicio de jenaj poentoj: 1 por derivo laŭ teritoria modelo kaj -1 por derivo laŭ etneca modelo. Se la sumo estis -1, 0 aŭ 1, la mediano estis fiksita al 0, se inter 2 kaj 5 al ½, se inter -2 kaj -5 al -½. Nun la nomo por ĉiu lando en ĉiu lingvo ricevis nombran valoron de ½ (teritoria modelo), 0 (ĝemela modelo) aŭ -½ (etneca modelo).
Fine la sumo de la absolutaj diferencoj inter tiuj nombraj valoroj por unu el la kvin lingvoj kaj la medianoj rezultigas la “poentojn de devio” por tiu lingvo.

[3]
Same politikema estas la konvinko ke Svisujo ne estas taŭga vorto, ĉar en tiu lando estas denaske parolataj kvar malsamaj lingvoj. La internacie plej ofta modelo por derivi la nomojn de lando kaj popolo ja estas etneca. Ne gravas ĉi-rilate, ke etimologie la vorto Svis devenas de la loknomo
Schwyz.
Pli gravas – tio estas mia elirpunkto – la internacie plej kutima gramatiko (modelo de derivado) ol la etimologio, kiu havas neniun substraton en la menso de la homoj.

[4]
Ĉu Katalunoj favoros tion, ĉar tiel ili ne plu estos – el eksterlando – erare indikitaj kiel Hispanoj, sed kiel Ŝpananoj (se la lando eknomiĝos Ŝpano). Ĉu Albanoj en Skoplje pli bone akceptos esti nomataj Makedonianoj ol Makedonoj?