Esperanto tra bruo

La kondiĉoj por parolado kaj aŭskultado ne ĉiam estas idealaj. Ofte oni devas sin komprenigi en brua situacio. Eble parolas samtempe multaj personoj, el kiuj kelkaj eble estas ĝene laŭtaj. Eble apude krias infanoj. Eble sonas laŭta rokmuziko. Eble bruas apude aŭtoj aŭ maŝinoj. Eble telefona linio estas malbonega. Eble la vento siblegas.

Homaj lingvoj ĝenerale estas tre bone adaptitaj al tiaj praktikaj ĝenoj. Ni surprize lerte povas rekonstrui malbone aŭditajn frazojn, parte pro kunteksto, parte pro la redundeco de homaj lingvoj. Sed ne ĉio estas tiurilate ideala en ĉiu lingvo.

En la Germana lingvo, ekzemple, la vortoj zwei (= “du”) kaj drei (= “tri”) povas facile interkonfuziĝi, se la kondiĉoj ne estas optimumaj. Tial Germanoj ofte uzas anstataŭ zwei la dialektan varianton zwo, kiu pli klare diferencas disde drei. Ankaŭ la du monatonomoj Juni kaj Juli tre similas. Tial iafoje oni parole uzas anstataŭe Juno kaj Julei.

Iafoje oni anstataŭe helpas sin per gestoj. En la Korea lingvo iuj nombrovortoj estas ĝene similaj. 3 estas sam kaj 4 estas sa. 1 estas il kaj 2 estas i. Oni ofte vidas, ke Koreoj aldone montras perfingre la nombron por eviti miskomprenon.

En la Angla pilota lingvaĵo oni uzas niner anstataŭ nine (= “naŭ”), eble por distingi klare inter nine kaj five (= “kvin”), sed laŭaserte oni faras tion por eviti konfuzon kun la samsona Germana(!) vorto nein.

Oni raportis al mi pri uzado de la Angla vorto nine en la Dana anstataŭ la Dana ni (= “naŭ”) por distingi ĝin disde ti (= “dek”).

Nederlandanoj uzas iafoje zeuven anstataŭ zeven (= “sep”) por klara kontrasto kun negen (= “naŭ”).

Ekzistas multaj sistemoj de “literumaj alfabetoj”, en kiuj oni uzas tutajn vortojn konvencie fiksitajn por klare interdistingi la literojn: Alpha, Bravo, Charlie, Delta… (por la Angla); Anton, Ärger, Berta, Cäsar, Charlotte, Dora… (por la Germana); Adam, Bertil, Cesar, David… (por la Sveda).

Kiel statas do pri Esperanto? Ĉu la planlingvo Esperanto estas optimume fasonita, aŭ ĉu ankaŭ ĝi havas tiaspecajn mankojn, kiuj iacirkonstance necesigas elturniĝojn?

Bedaŭrinde oni devas respondi, ke ne ĉio estas ideala en nia planita lingvo. Plej multan atenton ricevis la troa simileco inter ses kaj sep – eble plej ĝena en la kunmetaĵoj sescent kaj sepcent. En brua komunikado, ekz. per radio, ili povas esti malfacile aŭ tute ne distingeblaj. Kaj pri tiaj vortoj la kunteksto malmulte helpas. Efektive oni proponis, kaj ankaŭ reale iom ekuzis, la anstataŭaĵojn sis por 6, kaj sepen por 7. Mi ricevis plurfoje atestojn pri efektiva uzado. La vorton sepen ŝajne uzadas regule la Esperantaj radiamatoroj. En PIV2005 nur sepen estas registrita. Mi opinias, ke ankaŭ sis estas inkluzivinda. Maksimuman klarecon oni atingas, se oni uzas ambaŭ.

Ankaŭ la Esperantaj liternomoj povas doni problemojn, ĉar la Fundamentaj nomoj de la konsonantoj uzas ĉiam la saman “o”-vokalon: a, bo, co, ĉo, do, e… Por solvi tiun problemon oni proponis multajn diversajn sistemojn. La plej konata estas tiu de Waringhien. En ĝi uziĝas “a” anstataŭ “o” en kelkaj el la konsonantonomoj: a, ba, co, ĉo, da, e, fo, ga, ĝa, ha, ĥo, i, jo, ĵa, ko, lo, mo, na, o, po, ra, so, ŝo, to, u, ŭo, va, za (Lingvo kaj Vivo p. 239). Siatempe tiu sistemo estis eĉ iom praktikata. Nun ĝi tamen ŝajnas pli-malpli forgesita. Mi neniam sukcesis memori, kiuj nomoj havu “a”, kaj kiuj havu “o”, kaj tiam la tuta ideo fiaskas.

Aliaj kuraĝis proponi sistemojn similajn al tiuj de la naciaj lingvoj, ekz.: a, be, ce, de, e, ef, ge, haĉ, i, jot, ka, el, em, en, o, pe, er, es, te, u, vi, ŭe, zet (propono de Belinfante laŭ Plena Analiza Gramatiko, §2).

Mi siatempe pensis pri uzado de la vokalo “e” anstataŭ “o” en ĉiuj konsonantonomoj, ĉar laŭ mia impreso tio povas doni iom pli klare rekoneblajn nomojn, precipe en legado de kemiaj formuloj (kie abundas “o” por la elemento oksigeno): a, be, ce, ĉe, de, e, fe… Sed mi neniam vere proponis tion (kaj ankaŭ nun tion ne faras).

Bedaŭrinde en la praktiko tre multaj Esperantistoj senpripense simple uzas en Esperanto la liternomojn de sia nacia lingvo, kio kreas plenan kaoson. Ekz. Svedaj kaj Germanaj Esperantistoj ofte kulpas pri tio.

Pri tiuj liternomoj apenaŭ ŝajnas io reale farebla. Oni do uzu tamen la Fundamentajn nomojn. Sed je bezono (en bruo) oni anstataŭe uzu efektivan Esperantan literumalfabeton. Ankaŭ tiaj jam ekzistas, kaj eĉ sufiĉe multaj. Esperantistoj ŝatas proponi tiajn aferojn. Tiurilate tamen statas simile ankaŭ en aliaj lingvoj, kiuj ofte havas vicojn da konkurencaj sistemoj. Sed ofte unu aŭ du sistemoj havas subtenon de oficialaj instancoj, kaj pro tio fariĝis vaste rekonataj kaj uzataj. En Esperantujo UEA prezentis en antaŭaj Jarlibroj literumalfabeton, kiun ni povas rigardi kiel duonoficialan:

Asfalto, Barbaro, Centimetro, Ĉefo, Doktoro, Elemento, Fabriko, Gumo, Ĝirafo, Hotelo, Ĥaoso, Insekto, Jubileo, Ĵurnalo, Kilogramo, Legendo, Maŝino, Naturo, Oktobro, Papero, Rekordo, Salato, Ŝilingo, Triumfo, Universo, Ŭ Universo-hoko, Vulkano, Zinko.

Tiu sistemo estas menciita ankaŭ en PMEG. Indas ĝin lerni kaj uzi je bezono.

Konfuzon povas de tempo al tempo krei ankaŭ niaj MAL-vortoj. En bruaj aŭ konfuzaj situacioj povas esti malfacile aŭdi, ĉu ĉeestas MAL-prefikso aŭ ne (ĉar MAL- plej ofte ne ricevas akcenton), kio rezultigas heziton inter ekzemple dekstra kaj maldekstra (aŭ eble plej grave dekstren kaj maldekstren).

Por solvi tion oni proponis uzi je bezono la anstataŭaĵon liva por “maldekstra”. Uzo de liva (kaj liven) povas iafoje esti konsilinda, ekz. en rapida donado de instrukcioj al ŝoforo aŭ simile. Sed ankoraŭ tiu prudenta propono ŝajnas ne esti doninta multan praktikan rezulton (krom en literaturaĵoj de verkistoj, kiuj vaste enmetas ĉiaspecajn MAL-anstataŭaĵojn, ĉu praktike bezonatajn aŭ ne). Eble se kaj kiam Esperanto fariĝos pli vaste uzata en ĉiutaga komunikado (ekz. inter ŝoforoj kaj pasaĝeroj), tiu problemo akriĝos, kaj la elturniĝo liva estos ekpraktikata.

Sed bedaŭrinde la problemoj ne finiĝas tie. Nia lingvo estas tre logike kaj regule planita, sed logikeco kaj simetrieco ne ĉiam donas tute idealan rezulton. Laŭ miaj praktikaj spertoj plej malfeliĉa estas tiurilate nia aro da personaj pronomoj: mi, vi, li, ŝi, ĝi, ni, ili kun siaj ĉiamaj “i”-vokaloj. En ĉiutaga rapida komunikado, kaj precipe en bruaj situacioj, oni ne malofte misaŭdas tiujn vortetojn, ne povante rekoni, ĉu mi aŭ vi aŭ eble ni faru tion aŭ jenon. Min surprizas, ke reformemuloj tiel malmulte atentis tiun parton de Esperanto. Tiaj homoj volonte proponas ĉiaspecajn riparojn aŭ misriparojn de diversaj ofte tute fantaziaj mankoj en nia lingvo, sed la personajn pronomojn, kiuj ja donas reale konstateblajn problemojn, ili plejparte ignoras. Nu, eble plej bone tiel, ĉar reformi la pronomojn de lingvo ne estas facile.

Sed tamen eble oni povas ekuzi okazajn alternativojn al la ordinaraj pronomoj por solvi gravajn problemojn en tre ĝenaj cirkonstancoj. Mi multe cerbumis pri la eblo ekuzi paralelan serion da pronomoj, kiel ekzemple me (por “mi”), vu (por “vi”), le (por “li”), noj (por “ni”) k.t.p. kun diversaj vokaloj. Sed tre allogan sistemon mi ne sukcesis kunfliki, kaj ĉiuokaze mi certas, ke ĉio ajn tia renkontus fortan reziston.

Lastatempe mi ekhavis la ideon aldoni distingajn diversvokalajn kvazaŭprefiksojn al kelkaj el la ordinaraj pronomoj: memi (por “mi”), vuvi (por “vi”) kaj noni nani (por “ni”). Anstataŭ “li”, “ŝi”, “ĝi” kaj “ili” oni tiam simple uzu laŭbezone la viro(j), la virino(j), la instruisto(j), la instruistino(j), la hundo(j) k.s. kun efektiva O-vorto laŭ la aktuala signifo. Almenaŭ memi povus bone funkcii pro la asociaĵo kun “mem” (“mem mi”). Eble tiaspeca solvo povus esti digestebla por la samideanaro.

Ankaŭ niaj tabelvortoj suferas de simila “i”-problemo. Ili ĉiuj havas la saman akcentatan vokalon: kio, kiu, kiel, kiel, kiam… Tio iafoje donas komprenajn malfacilaĵojn. Sed feliĉe por multaj el tiuj vortoj la lingvo jam havas sufiĉe bonajn alternativojn: kiuspeca, kiamaniere, kiumotive, kiutempe, kiuhore… Tiajn vortojn oni laŭ mi kuraĝe uzu, kiam la cirkonstancoj tion necesigas.