La gramatikaj terminoj en PMEG

En la Plena Manlibro pri Esperanta Gramatiko, PMEG, mi uzas gramatikajn terminojn novspecajn, kiuj plaĉas al iuj, sed ne al ĉiuj. En n-ro 11 de la Ondo de Esperanto aperis recenzo, kiu tre akre kritikis precipe tiujn terminojn. Tial indas, ke mi finfine detale klarigu la motivojn kaj ideojn malantaŭ tiu novigado. Mi kaptas la okazon fari tion en mia unua artikolo en Lingva Kritiko.

Mi ekverkis PMEG-on ĉirkaŭ 1991, post instigado precipe fare de Jorge Camacho kaj Osmo Buller. La precipa ideo estis, ke PMEG estu pli facile alirebla ol la Plena Analiza Gramatiko, PAG, kiun multaj trovis tre malfacila. Mi volis klarigi la gramatikon en kiom eble simpla maniero, tiel ke ne nur lingvistoj kaj gramatikistoj komprenu, sed ankaŭ ordinaraj lernantoj. Sed mi tamen volis verki profundan kaj kiom eble kompletan gramatikon.

Mi jam ofte konstatis, ke tradiciaj gramatikaj terminoj kiel “prepozicio”, “propozicio”, “adjektivo”, “adjekto”, “adverbo” k.t.p. estas ofte misuzataj fare de nespecialistoj. La kompreno de tiaj gramatikaj fakvortoj tre varias. En iuj landoj oni multe instruas pri gramatiko uzante gramatikajn fakesprimojn, sed en aliaj landoj oni faras tion multe malpli, kaj nuntempe en multaj landoj oni preskaŭ tute abolis instruadon de gramatiko, kaj kiam temas pri la gepatra lingvo, kaj kiam temas pri fremdaj lingvoj. Laŭ miaj spertoj multaj imagas, ke ili scias, kion tiaj terminoj signifas, kaj ili eĉ mem volonte uzas ilin. Sed tre ofte ili uzas ilin komplete malĝuste. Mi vidis instruilojn Esperantajn, en kiuj oni parolis pri adjektivoj, sed nomis ilin adjektoj. Mi aŭdis homojn paroli pri prepozicioj, kvankam ili vere celis subjunkciojn aŭ eĉ adverbojn. Mi aŭdis homojn babili pri adverboj, kiam ili celis komplementojn. Kaj tiel plu.

La klasika gramatika terminologio ne estas nur malbone komprenata, ĝi estas ankaŭ mankohava per si mem. Ĝi baziĝas esence sur la gramatika sistemo de Latino, kaj tial ĝi sufiĉe bone taŭgas por klarigi ĝuste tiun lingvon. Sed aliaj lingvoj havas aliajn strukturojn kaj aliajn gramatikajn kategoriojn. Unu ofta kritiko kontraŭ Esperanto estas, ke ni asertas, ke en Esperanto ĉiuj adverboj finiĝas per la finaĵo E. Lernantoj baldaŭ konstatas, ke tio ne estas prava, ĉar ni havas primitivajn adverbojn, kiuj tute ne havas vortklasan finaĵon: “tre”, “pli”, “hodiaŭ” k.a. Malpli multaj rimarkis, ke esence statas same pri adjektivoj. Ni havas adjektivojn kun A-finaĵo (“ruĝa”, “granda”, “saĝa”…), kaj ni havas primitivajn adjektivojn kiel “tiu”, “ambaŭ”, “ties” k.a. Sed kial oni do kritikas nur la primitivajn adverbojn? La klarigo estas, ke oni klasike ne kutimas nomi la nacilingvajn respondaĵojn al niaj primitivaj adjektivoj per la termino “adjektivo”, dum oni ja nomas la nacilingvajn respondaĵojn al niaj primitivaj adverboj per la vorto “adverbo”. (Tamen en kelkaj landoj oni kutimas ja nomi kelkajn primitivajn adjektivojn ĝuste adjektivoj. Tiel estas en Anglalingva gramatika tradicio, kie oni ja nomas ekz. la vorton “that” per la termino “demonstrative adjective”.) Fakte statas tute simile ankaŭ pri la substantivoj: Apud substantivoj kun O-finaĵo (“tablo”, “homo”, “kuro”…) ni havas substantivecajn vortojn sen O-finaĵo: “mi”, “iu”, “ambaŭ”, “ĉio” k.a. Sed tiujn substantivecajn vortojn oni ial tute ne nomas “substantivoj”.

Laŭ mia opinio la supozata neregulaĵo de la Esperantaj adverboj estas iluzio kaŭzita de la klasikaj gramatikaj terminoj, kaj de tio, ke oni insistas uzi tiujn terminojn pri Esperanto ankaŭ kiam ili ne vere trafas. La efektiva strukturo de Esperanto distingas unuavice inter vortetoj kaj radikvortoj. La sistemo de vortklasaj finaĵoj koncernas nur la radikvortojn, kaj sekve ne vere estas neregulaĵo (aŭ la “neregulaĵo” validas ankaŭ por la substantivoj kaj la adjektivoj).

Kaj per tio ni jam trafis en gravan kaj bazan mankon en la klasika terminaro: La kerna distingo inter primitivaj senfinaĵaj vortetoj unuflanke, kaj radikvortoj kun vortklasaj finaĵoj aliflanke, estas apenaŭ klare nomebla per klasikaj gramatikaj esprimoj. PAG parolas pri “elementoj solstarivaj” kaj “elementoj kompletigendaj aŭ finaĵbezonaj” (§277). Sed pro tio, ke tiu distingo estas nekonata aŭ neesenca en klasika gramatiko, kaj ankaŭ pro tio, ke la elektitaj terminoj estas plurvortaj buŝplenaĵoj, la distingon oni ne aparte emfazas en PAG. Ĝi fakte aperas unue en la ĉapitro pri vortfarado fine de la libro. En la pli frua baza ĉapitro pri “Vortospecoj kaj vortofunkcioj” PAG ignoras tiun distingon, kvankam ĝi vere estas tute baza en nia lingvo.

Laŭ mi endas prezenti tiun distingon frue en bona klarigo de la Esperanta gramatiko, sed por fari tion oni bezonas facile uzeblajn terminojn. Mi elektis paroli pri “vortetoj” kaj “radikvortoj”. Certe tiujn terminojn oni bezonas lerni, ĉar iliaj signifoj estas konvenciaj. Sed la esprimoj mem estas bone uzeblaj kaj facile memoreblaj.

Ekirinte sur tiu vojo, mi ne plu povis halti. Estis jam al mi tre klare, ke tio, kion mi volas instrui kaj klarigi estas la lingvo Esperanto kaj ties strukturo. Mi ne volis instrui ĝeneralan lingvosciencon, nek la gramatikon de Latino. Mi ankaŭ ne volis instrui gramatikajn terminojn. Tiajn mi tamen ja bezonis uzi, sed ili estu rimedoj en la instruado, ne instruceloj.

Tial mi pluiris per elektado de kelkaj evidentaj terminoj kiel “O-vorto” (= substantivo), “A-vorto” (= adjektivo) kaj “E-vorto” (= adverbo). Oni tuj notu, ke la egalosignoj estas iom mensogaj. Al miaj A-vortoj ne apartenas la primitivaj adjektivoj, kaj al miaj E-vortoj ne apartenas la primitivaj adverboj. Tiujn vortetojn mi anstataŭe decidis nomi “A-vortecaj vortetoj” kaj “E-vortecaj vortetoj” respektive. Eble tiuj terminoj estas iom longaj, sed ili almenaŭ klare esprimas tion, kion mi celis. Ili fakte montriĝas nelernendaj, ĉar ili estas pli-malpli memklarigaj. Kaj tio estas grava avantaĝo: Nur parto de mia novspeca terminaro estas vere lernenda. Multaj el miaj esprimoj kompreniĝas per si mem.

Aliflanke estas malavantaĝo de miaj pure Esperantaj terminoj, ke ili ne bone taŭgas, se oni volas priskribi aliajn lingvojn. Ne estas tre sencohave paroli pri “O-vortoj”, se oni parolas pri ekz. Anglaj aŭ Japanaj substantivoj. Tiuj ja ne havas O-finaĵon. Oni do ĝuste komprenu mian celon: Mi ne volis plene anstataŭigi la klasikajn terminojn. Mi nur volis uzi pli facilajn kaj pli laŭcelajn terminojn en klarigado de Esperanto. Parolante pri aliaj lingvoj oni uzu aliajn terminojn, konvenajn por tiuj respektivaj lingvoj.

Post la gravaj vortspecoj O-vortoj, A-vortoj kaj E-vortoj sekvas la eĉ pli grava vortspeco verboj. Sed kiel nomi ĝin en pli facila terminologio? Dum la O-vortoj, A-vortoj kaj E-vortoj havas po unu karakterizan finaĵon, per kiu eblas ilin nomi, verbo havas jen I, jen AS, jen IS k.t.p. Tradicie oni rigardas la I-formojn de verboj kiel bazajn, sed la termino “I-vorto” vere ne konvenas kiel anstataŭaĵo de “verbo”. Unue ĝi estas miskomprenebla tiel, ke ĝi celas nur verbojn kun I-finaĵo, kaj due ĝi estas tre nekonvena, ĉar la I-formo de verbo estas la malplej verbeca el ĉiuj verbaj formoj. Ĝi vere estas multe pli substantiveca ol verbeca. Krome “I-vorto” estas pli longa ol “verbo”, eĉ se je nur unu silabo.

Oni konsciu, ke anstataŭigado de la klasikaj terminoj ne estis celo por mi. Ĝi estis rimedo al faciligado kaj efikigado de la instruado de la gramatiko. La klasika termino “verbo” estas ne nur plaĉe mallonga. Ĝi estas ankaŭ unu el tiuj klasikaj gramatikvortoj, kiujn homoj ĝenerale sufiĉe ĝuste komprenas. Dum multaj apenaŭ aŭ nur nebule scias, kio estas ekz. adjekto aŭ suplemento, ili ofte sufiĉe bone scias, kio estas verbo. Do, la vorton “verbo” mi simple povis reteni. Per tio malfermiĝis la eblo uzi “I-verbo” anstataŭ “infinitivo” kaj “AS-verbo” anstataŭ “prezenco” k.t.p.

Fakte mi renkontis ne nur unu fojojn la miskomprenon, ke mi aparte celis anstataŭigi ĉiujn klasikajn terminojn. Iuj vere miris, ke kelkajn terminojn klasikajn mi lasis en PMEG. Kelkaj eĉ rigardis tion kiel iaspecan malsukceson de mia flanko. La saman miskomprenon mi retrovis ankaŭ en la PMEG-recenzo en la Ondo de Esperanto: “Oni bezonas minimuman inventemon por nomi predikaton ‘ĉefverbo’ kaj epiteton — ‘priskribo’. Ne estus malfacile renomi pli ĉirkaŭprene: punkton — ‘pikmakulo’, komon — ‘vosteto’: la rezulto restus sama, kosmetiko priservas surface.” La recenzinto do opinias, ke mi haltis duonvoje. Sed vere li ne komprenis, sur kiu vojo mi entute iris.

Alia tereno, kie la klasika terminologio malhelpas prezenti plej klare la strukturon de Esperanto, estas la tereno de frazroloj kaj ilia markado. Klasika terminologio konas kazojn, prepoziciojn kaj postpoziciojn. Tute strange ĝi uzas du malsamajn terminojn por prepozicioj kaj postpozicioj, kvankam temas esence pri unu sama vortklaso. Oni ja ne nomas adjektivojn antaŭstarajn kaj poststarajn per malsamaj terminoj, ekz. *prejektivoj* kaj *postjektivoj*. Iuj lingvoj havas nur *prejektivojn* (ekz. la Sveda) dum aliaj havas nur *postjektivojn* (ekz. la Persa), kaj ankoraŭ aliaj lingvoj havas ambaŭ (ekz. la Franca). Sed la pozicio de adjektivo ne estas esencaĵo. Ĉu adjektivo estas antaŭstara, ĉu poststara, temas pri la sama vortklaso, kaj tial oni logike uzas unu saman terminon. Simile oni devus paroli pri “adpozicioj” anstataŭ pri “prepozicioj” kaj “postpozicioj”, kaj efektive la pli sana termino “adpozicio” ekzistas en moderna lingvoscienco, kvankam laŭ mia impreso oni ĝin tre malmulte uzas. Sed ankaŭ tiu termino estas misgvida. Kaj “prepozicio” kaj “postpozicio” kaj “adpozicio” nomas la koncernan vortkategorion surbaze de la ideo “pozicio”. En Esperanto tio estas nur etimologie vera, sed tamen efikas misgvide. Ne nur unu fojon mi spertis, ke iu erare imagas, ke ekz. “ankaŭ” estas prepozicio, ĉar ĝi kutime staras en pozicio antaŭ tio, al kio ĝi rilatas.

Bona terminologio nomu la vortklason adpozicioj ne nur per unu sola vorto sendepende de la kutima pozicio, sed per vorto, kiu anstataŭe baziĝas sur esenca trajto de tiaj vortoj. La lingva tasko de adpozicioj estas indikado de frazroloj. Tiun funkcion ili tamen dividas kun la kazoj. Adpozicioj kaj kazmorfemoj esence plenumas la saman taskon en lingvo. Indas do nomi ambaŭ en simila maniero. Sed la klasika terminologio donas al ni nenian rimedon por tio.

En PMEG mi elektis paroli ĝenerale pri rolmontriloj. Tiu kategorio inkluzivas kaj la rolfinaĵon N (= “akuzativo”, la sola kaza finaĵo en Esperanto) kaj ĉiujn rolvortetojn (= “adpozicioj/prepozicioj”, vortetoj, kiuj servas por indiki frazrolojn). La parenceco inter tiuj subkategorioj de rolmontriloj estas en Esperanto aparte frapa: Oni povas uzi jen -N, jen “al” por la sama rolo: “Mi helpis lin” = “Mi helpis al li”; “Ni vojaĝis al Parizo” = “Ni vojaĝis Parizon”. Kaj eblas uzi jen -N, jen “je” por la sama signifo: “Ĝi estas alta je cent metroj” = “Ĝi estas alta cent metrojn”. Estas do tre inde klare prezenti la du kategoriojn kiel parencajn ankaŭ en la terminologio. Por fari tion tamen necesas novaj gramatikaj esprimoj, ĉar la klasika terminologio havas nenion ajn por oferti.

Mi neniel imagas, ke mi perfekte sukcesis en mia novspeca terminologio. Kelkaj esprimoj, kiujn mi uzas en PMEG, estas sufiĉe longaj. Eble mi estus povinta elpensi pli mallongajn. Kaj certe eblas elpensi pli trafajn aŭ pli klarajn aŭ alimaniere pli bonajn terminojn. Sed mi almenaŭ provis, kaj mi ĝojas ĉiufoje, kiam homoj alskribas min esprimante, kiom PMEG plaĉas al ili, kaj kiom klara kaj facile komprenebla ili trovas ĝin.

Sed ĉu miaj faciligiloj eble estas malfaciligiloj por tiuj, kiuj jam scias la klasikan terminologion? Ili ja bezonas lerni novajn esprimojn anstataŭ la malnovaj. Tiel estas, sed mi pritaksas, ke ilia peno tamen estas relative malgranda, kaj ke ĝin vaste kompensas la malpeno, kiun spertas tiuj, kiuj neniam bone lernis la klasikajn terminojn, sed kiuj tamen povas legi PMEG-on kaj kompreni ĝin multe pli ol ili iam povis kompreni la Plenan Analizan Gramatikon. Kaj eble eĉ tiuj, kiuj kapablas kompreni la klasikajn fakvortojn, tamen pro la nova prezentomaniero en PMEG iafoje povas vidi iajn aferojn en nova lumo dank’ al miaj terminoj.

Kiam mi ekverkis PMEG-on, mi jam antaŭtimis pri akra kritiko kontraŭ miaj novaj terminoj. Sed kiam mi petis konsilojn de diversaj specialistoj kaj gramatikistoj, kaj precipe kiam mi publikigis PMEG-on en la Interreto, mi ĝoje konstatis, ke tiu kritiko preskaŭ tute forestas. Sed nun, kiam PMEG estas havebla ankaŭ kiel papera libro, pli multaj ĝin legas, kaj kredeble multaj klasikemuloj, kiuj antaŭe ignoris mian verkon, nun ekrigardas ĝin serioze, kaj tiam neeviteble tamen aperas tia kritiko. Tio tamen estas tute en ordo. PMEG ne estas perfekta, kaj kritiko donas eblon plibonigi. Do, kvankam ĉi tie mi defendis mian sistemon de gramatikaj esprimoj interalie kontraŭ la recenzo en la Ondo, mi ja bonvenigas plian kritikon, ankaŭ akran.

[Vidu ankaŭ la artikolon Noto pri la recenzo de Alen Kris (verkitan de Ken Miner).]