Kvanta resumo

107 vortoj estis inventaritaj, fontantaj el la Akademia Vortaro, la Tekstaro, Plena Ilustrita Vortaro kaj Reta Vortaro. Ili dividiĝas laŭ signifo en ok kategorioj, kun subaj proksimumaj priskriboj, kaj sekvataj de a) ilia nombro b) la plej taŭgaj laŭ mi finiĝoj, vicigitaj laŭ malgrandiĝanta ofteco:

  1. alfiksi al io substancon: 18; –i, –umi, –garni, –tegi, –aĵi
  2. provizi je iu nova aparato aŭ sistemo
    1. laŭ privata skalo: 5; –izi, –igi, priskribo
    2. laŭ ĝenerala disvastigo: 10; –igi, –izi, priskribo
  3. provizi je io alia ol surfaca substanco aŭ aparato
    1. donante al ĝi eksteran econ: 4; –igi, –i
    2. penetrigante en ĝin novan substancon aŭ strukturon: 4; –igi, –i, priskribo
    3. por plibonigi ĝian kvaliton aŭ uzeblecon: 11; –izi, –igi
  4. uzi metodon/aparaton elpensitan de la persono nomita en la radiko: 10; –izi
  5. plibonige trakti ion, ne kovrante ĝin, aŭ kuraci iun: 8; –umi, –igi, –i, priskribo, –izi
  6. funde ŝanĝi ion laŭ konsisto aŭ karaktero: 8; –igi, –izi
  7. doni iun senton aŭ emocian kvaliton: 8; –igi, –umi, priskribo
  8. restkategorio: 21; priskribo, –igi, –i, –iĝi

Intensa serĉado en la reto liveris 115 potencialajn esperantajn vortojn derivitajn per –iz, el kiuj 37 efektive estis trovitaj en esperanta kunteksto. Nur en du kazoj tiu uzo estis pravigebla: islamizi kaj kronizi. La aliaj 35 kazoj estis 26 kie –izi prefere estu –igi: acetalizi, aksiomizi, anglizi, formalizi, ĝeneralizi, idealizi, kapitalizi, konkretizi, kriminalizi, kristalizi, matematikizi, modelizi, neŭtralizi, normalizi, parametrizi, polimerizi, popularizi, racionalizi, realizi, sistematizi, specializi, strukturizi, vaporizi, virtualizi, vokalizi kaj 10 kun alispecaj alternativoj: acidizi à acidetigi, aŭtorizi à permesi, energizi à doni energion, fluorizi à fluoridumi, gudrizi à gudri, kateterizi à katetri, oleizi à olei, remparizi à rempari, sukerizi à sukeri, tetanizi à tetanismigi, tetanizi à tetanumi.

Inventaro 1

Laŭ Plena Ilustrita Vortaro la signifo de la pseŭdosufikso –iz estas:
1. apliki al io substancon 2. provizi je 3. apliki metodon elpensitan de iu.

En la eŭropaj lingvoj oni trovas amason da vortoj finiĝantaj je nacilingva ekvivalento de tiu sufikso. Tiam la finaĵo estas simila al –ize (angle, haitie), ‑isere (dane, norvege), –isieren (germane), ‑iseren (nederlande), –isera (svede), –iser (france), –izar (galege, portugale, hispane), ‑izzare (itale), ‑itzar (katalune), –iza (rumane), –iseer… (estone), –isoi… (finne), –izál (hungare), –izēt (latve), –izuoti (litove), ‑ίζεται (greke), –izovati (kroate), –izować (pole), –izovat (ĉeĥe/slovake), –izirati (slovene), ‑изирате (bulgare), –изирати (makedone), –изовать (ruse), –изовати (serbe) aŭ ‑изувати (ukraine).

Unue ni kolektu la vortojn je –iz en Esperanto:

  1. i.     Fundamentaj aŭ alimaniere oficialaj estas civilizi (F), kaŭterizi (F), improvizi (1OA), karakterizi (1OA), mobilizi (1OA), organizi (1OA), centralizi (3OA) kaj kateĥizi (katekizi, 3OA). Sed ili estas radikoj, do la finaĵo –iz ne havas la rolon de sufikso.

Ni serĉu plu en TdE[1]:

  1. ii.     arĝentizita, (d)arsonvalizita[2], asfaltizita, demoralizi, ekspertizo, ekzorcizita, evangelizi, ferizita, fumizas, galvanizita, hipnotizita, intelektizita, kanalizi, katalizi[3], kaŭĉukizita, klimatiza, komputilizita, legalizi, leŭkoplastizi, marmeladizita, orizita, planizita, pozitivizu, ŝnurizita, sterilizo, stigmatizi kaj vatizita.
    El tiuj la grase presitaj estas menciitaj en Plena Ilustrita Vortaro.

Krom ili PIV havas ankoraŭ aliajn je –iz:

  1. iii.     arbarizi, dentizi, elektrizi, erotizi, feltizi, finizi, gluizi, homizi, jonizi, judaizi, kandizi, kanonizi, kontenerizi, kuprizi, kurarizi, lignizi, magnetizi, mastizi, meĥanizi, metalizi, mitridatizi,  najlizi, nervizi, ozon(iz)i, paledizi, plastizi, polarizi, porfirizi, presurizi, ringizi, sekularizi (Z), signalizi, ŝaptalizi, ŝtalizi, terorizi, trabizi, tubizi, vaporizi kaj vaskulizi. Ili ĉiuj estas derivitaj de radikoj, ĉu oficialaj, ĉu novaj vortoj.
    Ankaŭ derivitaj, sed de propra nomo, estas jenaj verboj en PIV: faradizi, galvanizi, makadami, mercerizi, pasteŭrizi, ŝaptal(iz)i kaj, respektive de Faraday, Galvani, McAdam, Mercer, Pasteur kaj Chaptal[4].
    Krom tio ekzistas kompreneble radikoj je –iz, en kiuj la etimologia deveno estas facile divinebla[5]: aklimatizi (Z, de klimato), centralizi (de centro), ekvalizi (de egala), harmonizi (de harmonio), irizi (de iriso), liofilizi (supozeble de liofila[6]), lokalizi (de loko), traŭmatizi, urbanizi (de urbo) kaj vernalizi (de vernal = printempeca), vulkanizi (de vulkano) ktp kaj grupo da medicinaj terminoj finiĝantaj je ‑tomizi[7].
    Ĉi-tiuj vortoj ne multe interesas nin, ĉar ili ne estas rekte derivitaj de esperantaj radikoj aŭ novaj vortoj, kvankam en la fontolingvoj ili estas ofte rekoneblaj kiel derivitaj vortoj.
    Inspektado de Reva Vortaro liveras ankoraŭ unu ekstran derivitan vorton: oksigenizi kaj valorizi. Mi ankaŭ konsideris kelkajn vortojn proponitajn de Sergio Poprovskij en diskuto en revuloj@yahoogroups.com : militizi, ordizi, gasizi, akvizi, industriizi.

iv.     Kvara fonto estos la ideo, ke ekzistas multaj vortoj je –iz, kiujn ni ne trovis, sed kiuj eble jam estis ie uzitaj de esperantistoj, aŭ se ne, havas konsiderindan ŝancon esti ekuzotaj.
Sed ĉar ili estas ĝenerale malpli enradikiĝintaj ol la vortoj trovitaj el la supraj tri fontoj, ni klopodu unue trovi utilan klasadon de vortoj el la fontoj ii. kaj iii. La potencialaj novaj vortoj en Esperanto estos traktataj poste.
Provo je klasado de vortoj kun ŝajnsufikso –iz laŭ ties signifo en skribe uzata Esperanto

Gvidaj demandoj en la provo estos: Kio estas la signifo de –iz en la koncerna vorto? Ĉu la vorto estas tutmonde internacia  (laŭ www.esp-evoluo.org)? Ĉu por ĝi ekzistas taŭga sinonimo? Ĉu la trovita sinonimo povas servi kiel modelo por trovi sinonimojn por aliaj vortoj je –iz?
En tiu esplorado ni konsideros ankaŭ la priskribojn de la koncernaj vortoj en la retpaĝoj de SSV (http://www.bonalingvo.org/index.php?title=Simplaj_samsignifaj_vortoj) kaj en la tiel nomata Reta Vortaro aŭ ReVo (http://www.reta-vortaro.de/revo).
Strebante al plejeble granda diferencigo je signifoj, mi trovis jenajn kategoriojn:
1. kovri per substanco
2. provizi je iu aparato aŭ sistemo (laŭ tempo kaj cirkonstancoj limigita skalo aŭ laŭ ĝenerala disvastigo de nova teĥniko)
3. provizi je io alia ol surfaca substanco aŭ aparato (provizante je iu ekstera eco, penetrigante en ĝin novan substancon aŭ strukturon aŭ por plibonigi ĝian kvaliton aŭ uzeblecon)
4. uzi metodon/aparaton elpensitan de la persono nomita en la radiko
5. plibonige trakti ion, ne kovrante ĝin, aŭ kuraci iun
6. funde ŝanĝi ion/iun laŭ konsisto aŭ karaktero
7. doni iun senton aŭ emocian kvaliton
8. restkategorio

  1. La vortoj kiuj portas la signifon kovri per substanco estas: arĝentizita, asfaltizita, feltizi, ferizita, gluizi, kandizi, kaŭĉukizita, kuprizi, leŭkoplastizi, metalizi, najlizi, orizita, plastizi, ŝtalizi, vatizi[8]. Ili povas same bone esti prezentitaj de la verbo sen ‑iz: arĝenti, asfalti, felti, feri, glu(aĵ)i [9], kandi, kaŭĉuki, kupri, leŭkoplasti, metali, (al)najli, ori, plasti, ŝtali, vati aŭ per arĝentumi, asfaltumi, feltumi, kaŭĉukumi, kuprumi, leŭkoplastumi, metalumi, najlumi, orumi, plastumi, ŝtalumi, vatumi.
    Ĉu la formoj je –um­ ne estas jam malnovmodaj?
    En kazoj, ke oni volas esprimi, ke oni alfiksas metala(j)n aĵo(j)n sur iu objekto, ofte el ligno aŭ ledo, por firmigi ĝin aŭ doni al ĝi uzeblecon, oni uzu garni: fergarni pordon (Z), fergarnitaj botoj[10], arĝentogarnita bastono, eventuale ankaŭ feltogarni (ĉar la felto ne estas integra parto de la feltataĵo[11]). Tial iuj metaloj donas okazon al du malsamaj vortoj: kupri, se temas pri elektroliza apliko de tavolo de kupro, kaj kuprogarni, se temas pri ornama fiksado de kupraj partoj sur uzobjekto.
    Anstataŭ kupri, metali, plasti, ŝtali oni ankaŭ povas diri kuprotegi, metaltegi, plastotegi, ŝtaltegi. Tiu formo enhavas la ideon, ke la kovrado estas tuta kaj ‑ supozeble – sufiĉe dika.
    PIV donas kiel signifon de felti: “Kunpremi mane au maŝine bestoharojn por fari felton”. Strange, kial ne feltigi?
    Al la kategorio de senafikasj verbigoj oni povas aldoni la vortojn, kiuj signifas aldoni iun ingrediencon: fum(aĵ)on, sukeron, salon[12].
    Kiam la intenco aŭ efiko estas ŝanĝi la aspekton aŭ guston de iu objekto per la suresto de fumo, oni diru fumaĵi. ReVo priskribas: “nigrigi per fumo” (vitraĵon), “saturi per fumo” (ŝinkon[13]).
    Kiam PIV priskribas fumizi kiel “blovi fumon sur plantojn por mortigi insektojn”, la fumo ne efikas kiel ingredienco aŭ kovraĵo sur la plantoj. Ĝi pli signifas krei brumon da fumo, kiel ankaŭ en la frazo “Ni ne havas elektran lumon kaj petrollampo fumizas.” [14] “Blovi fumon sur ion” en korekta Esperanto povus esti: fumaĵi [15] kaj “disvastigi malpuran fumon” fumaĉi.
    Tiel fumaĉi koheras kun la ne-transitiva signifo de fumi: ellasi fumon.
  2. La verboj kiuj signifas provizi je iu aparato aŭ sistemo, laŭ ajna skalo, konsistigas vastan kategorion. Tia kapablo povas rilati al elektreco, klimato de salono, militado, ordigo, hejtado, elverŝado de akvo el krano, komputiloj, plano ktp.
    1. Ni komencu kun tre fuĝema vorto kaj ĝiaj sambazaj verboj: elektrizi.
      – elektrigi
      Elektristo venas por instali elektran hejtadon. Li faras la hejtadon elektra. Ĉu li elektrigas la hejtadon? Mi dirus, ke jes. La trajno moviĝas per dizelo. Oni faras la fervojon elektra. Ĉu oni elektrigas la fervojon? Mi dirus, ke jes. Tiu vorto apartenas al kategorio 5.
      – Ĉar klimatizi estas simila vorto laŭ teĥnika branĉo, ni traktas ĝin ĉi-tie.
      Pro la konkurencado kun la vorto air conditioning ĝi havas nur limigitan internaciecon: 52,4% inter eŭropaj lingvoj, 29,4% inter la lingvoj tutmonde[16].
      Ĝi ricevas en la listo de “simplaj samsignifaj vortoj”[17] malrekomendon kun kiel alternativoj aerreguligi, malhejti. Malhejti estas ne-oportuna[18], eble aerreguligi. Ankaŭ la vorto klimatigi ne povas konkurenci kun klimatizi, se juĝi laŭ la trafoj en interreto. Tial, eĉ se kontraŭvole, ni devas akcepti klimatizi kiel novan vorton. Sed ĝia uzado ne konsistigas ĝeneralan argumenton por akceptado de la pseŭdosufikso –iz.

      – elektrizi
      Se temas pri ĝenerala disvastigo de elektroproduktado kaj distribuado, kaj ne pri elektrigo de unu aparato aŭ unu fervojo, oni internacie parolas ĉefe pri electrification[19].
      Estus mirige esprimi la enkondukadon de elektra reto en vilaĝon kiel elektrigo. Ĉu la vilaĝo fariĝas elektra? Ne.
      Do kiujn valorpaperojn havas la pseŭdosufikso –iz?
      Sergio Poprovskij en revuloj@yahoogroups.com pledas por ĝi skribante:
      – ELEKTRIZI estas krei la infrastrukturon por uzi la elektron;
      – En matematiko, oni povas ORDIZI aron (difini ordorilaton, provizi la aron je ordo      ) ktp[20]
      – oni povas AKVIZI vilaĝon (krei la necesajn rimedojn por akvoprovizo kaj konekti al akvofonto)[21]
      – MILITIZI signifas prepari la landon por milito, tio estas afero kompleksa: oni bezonas militizi la ekonomion, oni bezonas eduki la landanojn, krei konvenan etoson ktp. Oni povas paroli pri ĉiu tasko aparte, tamen ankaŭ la ĝenerala koncepto estas bezonata (se temas pri serioza situacio).
      La derivaĵo estas sufiĉe kohera kun “elektrizi”, INDUSTRIIZI(ta), KOMPUTILIZI ktp      .
      Kiom koncernas elektrizi, mi samopinias kun li. Vidu cetere elektrigi sub kategorio 5.
      Ekzistas aliaj kazoj de ĝenerala disvastigo de nova teĥniko: planification, ĝenerala provizado je gaso, poŝto, telefonado, konteneroj ktp. Ĉio tio ŝajnas sufiĉe interesa kaj alloga por kaj naturlingvemuloj kaj skemismemuloj, kiuj lastaj antaŭvidas serion da novaj vortoj finiĝantaj je –iz.
      Tamen oni serĉu eblajn alternativojn[22]. Vidu plue sub d.

      – elektri
      La verboj elektri kaj elektrumi havas – laŭ ReVo – tri signifojn:

      1. i.      estigi sur materia objekto elektran ŝargon (per frotado aŭ konekto kun tensifonto)
      2. ii.      Meti sub la influo de elektro, kuraci per elektro
      3. iii.      Eksciti, entuziasmigi, movigi, skui

Mi konsentas pri la unua signifo. Laŭ kategorio 1. “kovri per substanco” povas esti esprimita per la senafiksa verbo aŭ per –umi, kvankam en ĉi-tiu kazo ne estiĝas kovra tavolo. La stango estas elektr(um)ita[23]. Ĝi ne estas nek fariĝas elektra. La sufikso –um ŝajnas al mi ĉi-tie malpli oportuna.
elektrumi[24]
Se drato estas elektra (kondukta je elektro, ne elektrita), tiam oni povas fari, ke elektro fluadas tra ĝi. Ĉu iu elektris la draton, provizis ĝin je elektro? Ne, tio ŝajnas al mi stranga por diri, kvankam fizike ĝusta. Ĝi ja signifus, ke oni povas elektri elektran draton. Kiel do esprimi ŝalti elektron?
Elektrigi la draton estas same ne-oportuna. Pli bone ni turnu nin al la sufikso –um. Elektrumi signifu meti elektran tension. Tio malfermas la vojon al ekzemple elektrumi barilon (por fortimigi la bestojn kiuj restu malantaŭ la barilo).
Ekzistas du aliaj uzmanieroj de la radiko elektro, por kiuj la difinitaj sufiksoj ne oportunas:
– Meti pacienton sub la influo de elektro, kuraci per elektro
– Eksciti, entuziasmigi, movigi, skui (el ReVo)
Ankaŭ tiam oni uzu elektrumi.

  1. Aliaj verboj pri organizeca aŭ socia ĝenerala disvastigo de nova teĥniko:
    Ni ankoraŭ ne traktis komputilizi (ekz. kompanion, landon), kontenerizi, meĥanizi (anstataŭigi malnovajn laborfortojn per maŝinoj, ekz. agrikulturon), motorizi (armeon) kaj planizi (ekonomion), nek la vortojn proponitajn de Sergio Pokrovskij (vidu sub b.): akvizi, gasizi, industriizi kaj militizi.
    Tiu specifa signifo de socia difuzado meritas esti dedistingita de la signifoj de komputiligi[25], kontenerigi (meti en konteneron[26]), kontenerkapabligi (havenon[27]), meĥanigi (la kalkuladon), motorigi (muelilon, teleskopon) kaj plani (ekz. vojaĝon), kiuj rilatas al laŭ tempo kaj cirkonstancoj limigita skalo.
    – Elektrizi, kvankam ne-internacie11, estas sufiĉe, miaopinie, enradikiĝinta en la lingvo kaj troviĝas en ĉi-tiu signifo en PIV kaj en ReVo.
    Oni eble rimarkigos, ke la pli kutima internacia signifo de elektrizi (ekz. de la franca électriser) estas 1. ŝargi elektre 2. entuziasmigi, ekzalti, dum “provizi per instalado de elektra sistemo” estas redonata internacie per electrify, électrifier (elektrifiki[28]). Sed la emo enpreni vortojn el fremdaj lingvoj etimologie (tiel ke la signifo difinas la formon: –ifier/-ify à –ifiki) ŝajne ne estis sufiĉe forta. Venkis la analogeco inter la signifoj “disvastigo de nova teĥniko“: logikeco super etimologieco.
    – Kvankam komputilizi figuras nek en PIV, nek en ReVo ĝi ĝuste plenumas la kondiĉon de tutmonda internacieco[29] – pene, pro la konkurencado kun la ne-internacia vorto informatisation (el la franca).
    – Pri planizi, kiu, kiel pluraj aliaj vortoj je –iz, estas trovebla nur en PIV[30], mi hezitas, ĉar ekzistas alia maniero por distingi inter la du signifoj de planizi: planigi por la sistema aplikado de planado al iu makroprocezo kaj plani por fari planon. Ĝi estas ne-internacia. Vidu 3a.
    Dume oni povas ankoraŭ diri enplanigi[31], se temas pri pli sistema planado.
    – El la diskuto, farita de “revuloj” [32] oni ricevas la impreson, ke la plimulto inkliniĝas al militarizi, ne militizi (ankaŭ armeigi, militismigi kaj militistigi estis proponataj). Tio estas tute prava, ĉefe ĉar militarisation estas tutmonde internacia vorto[33].
    – PIV notas, ke la signifo de ordi kiel “meti ordon” estas arĥaika. Serĉo en Kukolo (Google) kaj Tekstaro konfirmas tion[34].  Tio malfirmigas la pledon de Pokrovskij12 distingi inter ordi (esti en ordo), ordigi (meti ordon) kaj ordizi (provizi je – matematike difinita – ordo). La nocion “provizi je ordo” PIV signifigas ordi. Ĉu tiu uzado estas ĝenerala, mi ne scias. Mi trovis ĝin ankaŭ ĉe Kiselman (Esperantologia Konferenco en Tel-Avivo 2000).
    – Mi ne trovis vorton en nacia lingvo, kiu redonas la signifon, kiun Pokrovskij atribuas al gasizi. Kion enhavas la infrastrukturaj ŝanĝoj por povi provizi loĝantaron aŭ industrion je gaso dependas de la lando, la energimerkato kaj la speco de gaso kaj entenas plurajn fazojn. Ne unu vorto povas priskribi tion.
    La lastan fazon de la infrastrukturaj ŝanĝoj oni povas priskribi per: konektado de la konsumantoj al la gasdistribua reto.
    –     Por akvizi validas same kiel por gasizi. Lastafaze la konsumantoj estas konektitaj al la akvodistribua reto.
    – La vorto industriizi, cetere same kiel la antaŭaj vortoj je –iz­ ne estas trovebla en Tekstaro. Anstataŭ industriizi oni trovas ekskluzive industriigi.
  2. provizi je io alia ol surfaca substanco aŭ aparato estas la baza ideo enhavata en arbarizi, dentizi, finizi, intelektizita, kurarizi, lignizi, magnetizi, nervizi, planizi, polarizi, ringizi, signalizi, stigmatizi, ŝnurizi, trabizi, tubizi, valorizi kaj vaskulizi.
    Laŭ tiuj vortoj iu fenomeno, aĵo aŭ eco estas atribuata aŭ penetras en iun sistemon, strukturon, objekton aŭ personon.

    1. Per intelektizi, magnetizi, polarizi[35] kaj stigmatizi oni indikas provizon je iu ekstera eco: intelekteco en proklamo[36], magneteca aranĝo al molekuloj en metalo, dupolusa elektra kampo al objekto kaj stigmato(j) en la korpon aŭ publikan bildon de persono. Kial oni ne simple uzis: intelektigi, magnetigi[37] kaj stigmatigi?
      Planizi vojaĝon aŭ restadon23, jam traktita sub 2d. en rilato kun nacia ekonomio, ankaŭ apartenas al ĉi-tiu kategorio kaj tiam povas pli bone esti esprimita per plani aŭ enplanigi.
    2. Kurarizi, nervizi, oksigenizi, ozonizi, vaskulizi komune enhavas la ideon penetrigi substancon aŭ strukturon: la venenon kuraro en (homan) korpon, nervovojojn aŭ vaskulojn en korpoparton,.
      Por kurarizi, nervizi kaj vaskulizi ekzistas taŭgaj alternativoj: kurarigi, ennervigi aŭ provizi je nervoj kaj envaskuligi aŭ provizi je vaskuloj.
      Ozonizi akvon havas kiel celon malinfekti ĝin je protozooj kaj aliaj patogenuloj. Ĝi havas mem ne guston, do ne apartenas al la kategorio 1b. La substanco penetras en la fluidaĵon en la formo de gasbobeloj kaj atakante la mikrobojn aŭ spontanee ĝi malkomponiĝas. Ĉar la ozono ne restas, estas malpli ĝuste diri ozonizi ol ozoni. Ne estas mirige, ke PIV donas ambaŭ variantojn: ozoni kaj ozonizi, sed en la angla kaj franca lingvoj oni ĝenerale diras ozonation kaj ne ozonisation. Vidu https://en.wikipedia.org/wiki/Water_purification.
      La metodo apartenas laŭ sia signifo al la restkategorio 8. Vidu ankaŭ 5.
      ReVo havas alian difinon de ozonizi: “elektrizi[38] la oksigenon de l’ aero, por ĝin aliigi en ozonon”. “Aliigi en ozonon”, ĉu tio ne estas ozonigi?
      La ekzemploj en PIV povas fariĝi: ozonigita atmosfero, ozonita akvo, blankigi per ozonado.
      La signifo de oksigeni estas, laŭ ReVo: “oksigenizi, enmeti oksigenon en substancon, saturi ĝin per oksigeno”[39], tiel donante samtempe difinon de oksigenizi. Ĉar la vortoj en la franca, angla kaj germana estas “oxygenation”, “oxygénation”, “Oxygenierung ” (de sango, histo, akvo), ne enhavantaj sufikson –iz aŭ –is, ĉi-tie la vorto oksigenizi ne taŭgas.
      Por “doni oksigenon al akcidentinto” mi proponas “oksigenumi akcidentinton (homon kiu suferis akcidenton)”. Vidu kategorion 5.
    3. La verboj dentizi, finizi, lignizi, mastizi, ringizi, signalizi, ŝnurizi, trabizi, tubizi, valorizi kaj vulkanizi estas derivitaj de la nomo de aldonaj objektoj aŭ substanco, por plibonigi la kvaliton aŭ uzeblecon, ekzemple de rado (per dentoj), rekto (per finpunktoj +∞ kaj -∞), mineja galerio (per ligno, trabo), ŝipo (per masto), masto (per metalaj ringoj)[40], vojo[41] (per trafiksignaloj), libro (per fermŝnuro), ŝakto (per tuboj), variablo (per valoro) kaj kaŭĉuko (per pneŭoj).
      Escepte de signalizi, valorizi [42] kaj vulkanizi[43] tiuj vortoj ne estas etimologie rilataj al vortoj en fremdaj lingvoj. Ankaŭ ne ekzistas internaciaj vortoj kiuj povus servi kiel alternativoj.
      Analoge al vorto kia priplanti (Z)[44] por “provizi je plantoj” oni povus konsideri la alternativojn pridentigi, prilignigi, priringigi, prisignaligi, pritrabigi kaj pritubigi, sed mi ne trovis tiajn uzojn en interreto. Mi opinias, ke la supre menciitaj vortoj je –iz estas akcepteblaj. Aparta kazo estas arbarizi (nudajn montojn)[45].
      Rimarku, ke ekzistas ankaŭ signali[46] kaj ŝnuri[47], sed kun aliaj signifoj ol signalizi kaj ŝnurizi.
  3. Vortoj de la kvara kategorio uzi metodon/aparaton elpensitan de la persono nomita en la radiko estas facile rekoneblaj: arsonvalizi (Z), faradizi, galvanizi, makadamizi, mercerizi, mitridatizi[48] kaj pasteŭrizi, ĉiuj nomataj laŭ la elpensinto de iu aparato aŭ metodo de kuracado ktp. Oni povas el propra faka scio aldoni aliajn: rentgenizi, ŝaptalizi, teslaizi, voltaizi.
    Mi opinias, ke por tiu speco de derivitaj vortoj la pseŭdosufikso –iz tute taŭgas.
  1. Ĉi-tiu kategorio enhavas vortojn signifantajn plibonige trakti ion, ne kovrante ĝin, aŭ kuraci iun: ekzorcizi, elektrizi, hipnotizi, kurarizi, liofilizi, oksigenizi, ozonizi, polarizi kaj vaporizi.
    1. El tiuj la vorto hipnotizi estas pruveble tutmonde internacia kaj ne bezonas pluan diskuton. Tamen ankaŭ hipnotigi restas ebla.
      Ekzorcizi[49] estas supersufiĉa vorto, ĉar ekzistas ekzorc’, radiko kun verba karaktero. Do ne eblas derivi ekzorcizi de ekzorco.
      Por liofilizi ReVo proponas la vorton frostosekigi, traduko de la vorto por liofilizi el ĝermanaj lingvoj.
    2. La verbo elektrumi jam estas menciita sub 2c. por signifi, laŭ ReVo: “meti sub la influo de elektro, kuraci per elektro”. Tio estas analoga al la signifo de kurarumi. Por la signifo “eksciti, entuziasmigi, movigi, skui” vidu sub 7.
      Aliaj vortoj kun terapia signifo:
      Kurarizi (vidu ankaŭ sub 3b.) kaj elektrizi (vidu sub 2c.) miaopinie ambaŭ estu reprezentataj de sia radiko kun la sufikso –um:  kurarumi kaj elektrumi (vidu ankaŭ sub 7.). Tiel ili estas klare distingeblaj de kurarigi (venenigi) kaj elektrigi (fari elektra, ekz. hejtadon, vidu ankaŭ sub 2a).
      Alia substanco, kiu malofte estas uzata terapie, por desinfekti  vundon ekzemple, estas ozono. Kvankam mi trovis tiun signifon nur en fremdaj lingvoj, mi pledas, se bezonate, por ozonumi.
      PIV donas “ozon(iz)i akvon” por desinfekti kaj plibonigi la guston. Tiu signifo estas tiel proksime al la terapia ke mi rekomendas ozonumi.
      “Ozonizi aeron” estas teĥnika procedo kiu kreas ozonon, do tiam oni diru ozonigi.
      Endoni oksigenon al vundito (tiun signifon ReVo tamen ne donas) povas esti nomata oksigenumi.
      Fine oni havas vaporizi kun la PIVa signifo “pritrakti per vaporo aŭ vaporigita substanco” (vidu ankaŭ sub 8.), ekz. artritan membron. Tiam oni pli bone diru vaporumi.
    3. Polarizi havas – internacie[50] – tri signifojn: 1. fari, ke elektromagneta vibrado okazu en unu ebeno (ekz. lumon per polariza filtrilo en sunŝirma okulvitro) 2. estigi starantan dupolusan elektran kampon en objekto 3. kreskigi la streĉiĝon inter (grupoj de) homoj per pliakrigo de ilia opinidiseco.
      La unua signifo apartenas al ĉi-tiu kategorio. La plej oportuna vorto por tio estas polarigi. Same en la dua signifo. Por la tria signifo vidu sub 7.
  1. Alia ne facile priskribebla grupo estas tiu de la vortoj evangelizi, harmonizi, jonizi, kanalizi (Z), legalizi, ordizi kaj sekularizi (Z). Mi karakterizas ilin kiel funde ŝanĝi ion/iun laŭ konsisto aŭ karaktero.
    Evangelizi kaj harmonizi ambaŭ estas tutmonde internaciaj, kun la rezervo ke la tutmondeco de evangelizi estas limigita pro tio, ke ĝi estas mezurebla nur en landoj, kie kristanismo estas iomgrade konata. Ili do estas laŭ difino de la 15a regulo de la gramatiko esperantaj vortoj.
    Jonizi ne estas tutmonde internacia kaj sendube devus esti jonigi.
    Por kanalizi mi proponas la vorton (en)kanaligi.
    Aparta kazo estas legalizi, ne tutmonde internacia kaj derivita de vorto, kiu nek mem estas tutmonde internacia. Legala simple estas laŭleĝa, do se jam legaligi estas pli bona vorto ol legalizi, ni eĉ ne bezonas sekvi tion kaj simple diru laŭleĝigi.
    Ordizi, vorto proponita de Poprovskij (vidu sub 2d.), povas esti reprezentata per ordigi.
    Sekularizi     ne estas tutmonde internacia, sed povas esti esprimita per sekularigi.
    Demoralizi povas esti klasita en ĉi-tiu kategorio, kvankam ĝi estas enprenaĵo el fremdaj lingvoj kaj ne derivita de la esperanta radiko morala. La vorto estas tutmonde internacia kaj tial jam esperanta vorto.
  2. La sufikso –um miaopinie plej bone taŭgas por signifi doni iun senton aŭ emocian kvaliton. Tiel kun la vortoj elektrizi (en la signifo entuziasmigi, ekzalti), magnetizi (en la signifo hipnotizi[51]), marmeladizi[52], polarizi (en la signifo “pliakrigi opinidisecon”): elektrumi, magnetumi, marmeladumi, polarumi.
    Sed ekzistas vortoj kun la supra signifo, por kiuj la sufikso –um ne taŭgas: dramatizi, erotizi, terorizi (Z), traŭmatizi.
    Dramato ne ekzistas, nur dramo. Logika derivaĵo kun la celata signifo estas dramigi, sed ankaŭ dramumi eblas. La vorto dramatizi estas sufiĉe eŭrope internacia[53], sed ne tutmonde[54].
    Same pri erotiza: sufiĉe eŭrope internacia, sed ne tutmonde. Ankaŭ erota ne estas tutmonde internacia. Kontraŭe erotika (erotic anglalingve) estas internacia.
    PIV distingas inter erota (rilata al la seksa impulso ĉe homo kaj ĝiaj fizikaj kaj psikaj manifestiĝoj) kaj erotika (temanta pri amo, esprimanta seksan volupton, 3OA). Ĉar miaopinie erotiza havas la signifon de erotika, ties ĝusta alternativo estas erotikigi.
    Traŭmatizi estas rekonebla kiel tia en 24 el 28 eŭropaj lingvoj, sed ĝi ne estas tutmonde internacia. Laŭ PIV ĝi estas derivaĵo de traŭmato, sed en neniu lingvo kiu enprenis la origine grekan vorton τραυμα (traŭma), mi trovas konsonanton  t  aŭ similan al  t  post traŭma. Jes troviĝas en ili derivitaj vortoj kun  t, signifantaj traŭmoj aŭ traŭmatismo.
    Estas mirakle kiel tia vorto povus esti en vortaro, dum ĝi tute ne estas internacia, dum traŭmo havas altan tutmondan internaciecon[55].
    Malrekomendo de traŭmato kompreneble ankaŭ kaŭzas malrekomendon de traŭmatizi. Bona alternativo estas traŭmigi.
    Traŭmatizi estas rekonebla kiel tia en 24 el 28 eŭropaj lingvoj, sed ĝi ne estas tutmonde internacia.
    Ankaŭ terorizi, en PIV kaj jam uzata de Zamenhof, ne estas tutmonde internacia, kvankam 27 el 28 eŭropaj lingvoj enhavas ĝin. Anstataŭe oni uzu terorigi.
  1. Restis vortoj aklimatizi (Z), alklimatizi, ekspertiz(ist)o, ekvalizi, fumizi, globalizi, homizi, irizi, judaizi, kanonizi (Bein), komputilizi (en tri malsimilaj signifoj), lokalizi, ozon(iz)i, palatalizi, paledizi, porfirizi, pozitivizi, presurizi, sintonizi, sterilizi, ‑(ek)tomizi, urbanizi, vaporizi kaj vernalizi, por kiuj mi ne trovis komunan karakterizon.
    1. Kelkaj el ili estas tutmonde internaciaj: globalizi, kanonizi (en la signifo sanktproklami) kaj lokalizi.
    2. Aliaj povas, sen diskuto, esti anstataŭigitaj de ekvivalento kun –igi: sekularigi, steriligi.

Restas:

  1. aklimatizi (Z), alklimatizi
    La Zamenhofa vorto pruviĝas ne sufiĉe tutmonde internacia. Mi proponas alklimatigi, kiel jam la plimulto de vortaroj indikas.
  2. Ekzistas du vortoj kiuj praktike estas uzataj en sama signifo: eksperto kaj ekspertizisto. La unua estas tutmonde internacia, la dua – laŭ la strikta signifo de la sufikso –ist – estas ne ĝusta.  Ricevi “komision por proponi decidon pri iu duba afero aŭ por taksi la valoron de io” (la difino en ReVo) ja ne konsistigas apartan fakon, nek estas profesio (kvankam oni povus klopodi fari ĝin el tio). Ĝi estas supozeble portempa tasko sur iu profesia tereno. Oni nomu tian personon ekspertizanto, ne alie. Tiu uzado implicas kompreneble, ke oni akceptas ekspertizo kiel novan vorton, ĉar ĝi ne estas internacia.
  3. Por la faka vorto ekvalizi SSV donas la simpligon egaligi. Tio ne elvokas en mi la ideon de “ĝustigi aŭ korekti la relativajn laŭtojn de elektronika signalo”. Pro tio mi preferas ekvilibrigi, se oni ne volas akcepti ekvalizi kiel novan vorton.
  4. Homizi signifas, laŭ PIV: “Industrie modifi, por ke ĝi laŭkonsiste estu kiel eble plej simila al la homa lakto”. Mi trovis etimologie neniun rilaton kun vorto por homo en aliaj lingvoj. Por laiko la signifo de la vorto estas malfacile komprenebla. Multaj nacilingvaj vortaroj ne enhavas ĝin. La vorto ŝajnas al mi supersufiĉa. Oni havas plurajn alternativojn, ekzemple mamlaktecigi, bebocele modifi, aŭ povas alimaniere priskribi ĝin.
  5. Irizi ankaŭ meritas etimologian diskuton. Laŭ origina singifo ĝi ja havas rilaton kun la spektro de blanka lumo, montrata de ĉielarko. Laŭ mia scio la latina vorto iris eniris en Esperanton duforme: kiel nomo por la membrano en la okulglobo kaj por la iriza efekto, kiun tiu membrano fojfoje montras. Motivo por esplori ĉu la du vortoj ne estas derivitaj de la sama baza vorto iris. Pro tio mi inspektis la internaciecon de la vortoj por la angla iridescent (=iriza). Ĉar tio ne liveris sufiĉan tutmondan internaciecon, oni povas nur akcepti irizi kiel novan vorton.
  6. Judaizi signifas: “Observi la judajn morojn aŭ ritojn”[56]. En tio ĝi devias de la plej ofta signifo de vortoj en fremdaj lingvoj de la formo [nacieco; religianeco]+-iz: kultura aŭ politika influo al homoj, ecigi, anigi laŭ la ĉefvorto.
    La vorto ne estas tutmonde internacia.
    Ĝuste pro ĝia devia signifo, kiu havas neniun rilaton kun judigo kaj nur parte kun judiĝo[57], estas saĝe konservi la vorton en ĝia proponita formo kaj signifo.
  7. Komputilizita (alie ol en la signifo de socia difuzado de komputiloj; vidu por tio sub 2d.) troviĝas en Lingva respondo de Sergio Pokrovskij en La Ondo de Esperanto en kombino kun bildofarado.
    Komputilo estas derivita de komputi, do mi dirus simple komputita bildofarado, same kiel ekzemple komputita muziko.
    Mi serĉis aliajn signifojn de la angla vorto “computerize” kaj trovis ankoraŭ:
    1. meti en formon, kiun la komputilo povas uzi. Tiun signifon oni povas ankaŭ priskribi per taŭgigi/prepari (por komput(il/ad)o) aŭ antaŭkomputi.
    2. stoki en komputilo. Tio estas enkomputiligi.
  8. Palatalizi estas la fenomeno laŭ kiu la prononco de konsonanto, plejparte sub la influo de apuda sono, moviĝas en la direkto de la malmola palato, ekzemple k à ĉ, g à ĝ,  h à ŝ. La vorto palatalizi ne troviĝas en PIV aŭ Tekstaro kaj en retdiskutlistoj ĝi aperas malofte. Vikipedio donas la ĝustan formon palataligo aŭ palataliĝo. La sonoj ĉ, ĝ, ŝ k.s. estas palataloj aŭ palatsonoj.
  9. Paledo estas  “laŭnorma transporthelpilo, plata, subveturebla per ĉareto por facila manipulado” kaj por paledizi vi trovos en PIV: “Kunigi pecvarojn tiel, ke ili estu transporteblaj per paledoj”. Sed en la fremdlingvaj difinoj oni trovas ankaŭ varian signifon, nome “transporti per paledoj”.
    Mi proponas por la unua signifo: porpaledi (kuniga fazo), surpaledigi (surpalediga fazo) kaj por la dua perpaledi. Paledizi estas supersufiĉa vorto kaj ne estas tutmonde internacia.
  10. Porfirizi signifas, laŭ PIV: “tre fajne pulvorigi medikamentan substancon per pistado sur tablo el porfiro”. Mi proponas uzi anstataŭe: (porfire) pulvorigi. La vorto porfirizi estas supersufiĉa pruntvorto.
  11. Pozitivizu estis uzata en artikolo en Monato: Vanesa suferigas vin. Sed, se ni pozitivizu la aferon, tio montras ke ŝi ne estas indiferenta por vi. Laŭ la preferata interpreto de la leganto, ni povas anstataŭigi la vorton per rigardu pozitive aŭ per traktu (la aferon) pozitive. Ne ekzistas argumenton por uzi ĉi-tie derivaĵon per –iz.
  12. Presurizi signifas “igi/teni la premon de aero, akvo aŭ alia substanco je antaŭdefinita alto”, ekzemple aviadilan kabinon aŭ internan ujon de reaktoro[58]. Taŭga alternativo ŝajnas al mi premkonserv(ad)i kaj premapliki. Presurizi ne estas tutmonde internacia.
  13. La vorto sintonizi aspektas al mi malĝusta, ĉar oni donas la ĝustan tonon al si, al sia instrumento (tiel mi analizas la vorton). Mi ne vidas argumenton por eviti agordi. Ĉu eventuale tonpreni estas taŭga? Ja alia ludanto donas la tonon kaj la agordanto transprenas ĝin.
  14. Vaporizi estas menciita en PIV kun la signifo “pritrakti per vaporo aŭ vaporigita substanco”, ekzemple drapon (vidu ankaŭ 5.). Tion oni povas anstataŭigi per vapori aŭ vaporaĵi (komparu fumaĵi).
  15. Urbanizi kaj vernalizi estas vortoj kiuj ne estas esperante derivitaj de radiko, tiel ke la juĝo pri uzado de –iz fakte ne devas ludi rolon. Malambaŭ estas internaciaj. Anstataŭ urbanizi oni miaopinie bone povas uzi urb(ec)igi. Por vernalizi mi ne trovis taŭgan alternativon. Ĝi estu nova vorto.
  16. La medicinfakaj vortoj, kutime aperantaj en paroj kaj finiĝantaj je –(ek)tomio kaj –(ek)tomizi­ (http://vortareto.free.fr/dictionnaire/indexdictionnaire.htm) povas oportune esti reprezentataj ankaŭ per la koncerna radiko (nomo de organo, prefere en Esperanto) kun –(el)tranĉo kaj –(el)tranĉi.

La vortoj pritraktitaj supre venis el tri fontoj: la Akademia Vortaro, la Tekstaro kaj Plena Ilustrita Vortaro (du aldone el ReVo).
Kvankam tiuj tri fontoj ne estas pruvite reprezentaj por la tuta vortaro de skribita Esperanto, oni povas rigardi ilin kiel la aŭtoritatan parton de tiu vortaro.
Kio nun estas la rezulto de la inventarado pri la uzado de la sufikso –iz en tiu parto?
Klare estas, ke la kategorioj 2. ĝenerala disvastigo de provizado je iu nova aparato aŭ sistemo kaj 3c. provizi je iu akcesoraĵo por plibonigi la kvaliton aŭ uzeblecon estas tiuj, kiuj plej multe invitas al uzado de la sufikso –iz.
Pri kategorio 2. sufiĉas kontroli ĉu la objekto de la ĝenerala disvastigo povas alpreni la kvaliton esprimita en la radiko de la vorto je –iz. Se jes, la alternativo de la sufikso –iz estas la sufikso –ig; se ne, la alternativo povas nur esti priskribo. Urbo ne povas esti elektra, do aŭ elektrizi aŭ priskribo. Hejtado povas esti elektra, do elektrigi hejtadon. Lando ne povas esti milita, do militizi aŭ priskribo, kiel militarizi (ĝi ja ne havas la radikon milit‘).
La nuraj ekzemploj de tutmonde internaciaj vortoj, kiuj estas supersufiĉaj estas hipnotizi (vidu sub 5.) kaj harmonizi (vidu sub 6.), ĉar la pure esperantaj vortoj estas hipnotigi kaj harmoniigi.
Evangelizi sub 6. fakte ne havas sufikson –iz aŭ tie ĝi estas eks-sufikso.

En la kategorioj 6. kaj 8. estas kelkaj vortoj, kiuj estas tutmonde internaciaj kaj pro tio jam povas havi –iz.
En la restkategorio troviĝas nur unu vorto, kiu povas esti konsiderata kiel ne-internacia vorto (almenaŭ ne tutmonde internacia), derivita per –iz kaj ĝenerale akceptita: ekspertizo. Ekvalizi kaj irizi ne estas oficiale derivitaj vortoj.

Inventaro 2

  1. iv.     Kvara fonto estas la ideo, anoncita jam en Inventaro 1, ke ekzistas multaj vortoj je ‑iz, kiujn ni ne trovis, sed kiuj eble jam estis ie uzitaj de esperantistoj, aŭ se ne, havas konsiderindan ŝancon esti ekuzotaj. Maniero por trovi tiujn potencialajn enprenaĵojn estas inspekti la vortostokon de verboj je –ize aŭ –ise en la angla, je –iser en la franca ktp, menciitan en la komenco de ĉi-tiu studo.
    Por trovi la plej gravajn inter ili ni limigu nin al tiuj, kiuj havas artikolon en la anglalingva Vikipedio[59]. Por plu selekti el inter ili, mi serĉis tiujn, kiuj havas tradukon en la franca, bazita sur la sama radiko kaj kunmetita kun la infinitiva finiĝo ‑iser. Tio reduktis la nombron de potencialaj enprenaĵoj al 166.
    Se la franca kaj la angla enhavas la saman vorton, tiam ekzistas granda ŝanco ke granda plimulto de la eŭropaj lingvoj[60] enhavas ankaŭ tiun vorton. Por samplo de sep vortoj[61] mi konkludis ke mezume 61% de ili enprenas vorton el la samplo[62].
    Mi esperantigis ilin per rekta anstataŭigo de –iser per –izi.
    Se nun tia enprenaĵo konsistas el ekzistanta esperanta vorto plus –izi, ĝi donos la impreson esti derivaĵo de tiu esperanta vorto pere de –iz.
    El la 164 vortoj restis proksimume 103, kiuj, se enprenitaj/enprenotaj facile povas esti konsiderataj kiel produktoj de la pseŭdosufikso –iz kaj tiam donos plian elanon al ĝi.[63] Montriĝas, ke 27 el tiuj 103 estas efektive troveblaj kiel esperantaj vortoj en la reto: 26%.
    Kiel ni traktu tiujn potencialajn derivaĵojn per –iz?
    Ni unue provu trovi subklasojn. Por vasta pritraktado ne estas spaco.

Provo je klasado de potenciale novaj vortoj kun ŝajnsufikso –iz laŭ ties utilo en Esperanto kaj proponado de alternativo(j)

  1. Potencialaj enprenaĵoj je –iz, kiuj unuavide havas taŭgan alternativon je –ig aŭ ‑iĝ:
esperantigo trovita? propono esperantigo trovita? propono
absolutizi absolutigi komercizi enmerkatigi,
surmerkatigi
alfabetizi alfabetigi konkretizi jes[64] konkretigi, realigi
aksiomizi jes[65] aksiomigi kriminalizi jes[66] kriminaligi
amerikanizi usonigi, usonizi kristalizi jes kristaligi, per klara
distingo marki
anglizi jes[67] angligi laikizi laikecigi
arabizi arabigi, arabizi matematikizi jes[68] matematikigi
banalizi banaligi modelizi jes[69] modeligi, simuli
bastardizi bastardigi modernizi modernigi
brutalizi brutali, brutaligi monumentizi monumentigi
burokratizi burokratigi nacionalizi ŝtatigi
deproteinizi senproteinigi neŭtralizi jes neŭtraligi
diagonalizi diagonaligi normalizi jes normaligi
diftongizi diftongigi paganizi paganigi
diskretizi diskretigi paralelizi paraleligi
dolarizi[70] dolarizi parametrizi jes parametrigi
estetikizi estetikigi polimerizi jes polimerigi
eternizi eternigi popularizi jes popularigi
familiarizi kutimigi privatizi privatigi
fetiĉizi[71] fetiĉigi racionalizi jes raciigi
fibrizi fibrigi[72] realizi jes realigi
formalizi jes[73] formaligi rusizi rusecigi, rusigi
fragilizi (pli)fraĝiligi sistematizi jes sistemigi
gramatikizi gramatikigi socializi societemigi,
socialigi
ĝeneralizi jes ĝeneraligi solenizi ceremonii, solenigi
hospitalizi enhospitaligi specializi jes specialigi
humanizi humanigi strukturizi jes[74] (en)strukturigi
idealizi jes[75] idealigi totalizi totaligi
ideologizi ideologiigi transistorizi[76] transistorigi[77]
idolizi idoligi universalizi universaligi
individuizi individuigi,
individuecigi		 vaporizi[78] jes vaporigi
infantilizi infanecigi vektorizi vektorigi
islamizi jes[79] islamigi, islamizi vertikalizi vertikaligi
kanonizi[80] enkanonigi viktimizi viktimigi
kapitalizi[81] jes kapitaligi virtualizi jes virtualigi
kartelizi karteligi vokalizi[82] voĉigi
katolikizi katolikigi vokalizi jes[83] vokaligi

Iuj el la supre notitaj vortoj estas ankaŭ trovitaj kun alia signifo kaj tiam ne havas simplan alternativon:
Dolarizi (el dollarise): uzi la dolaron paralele al aŭ anstataŭ la hejma valuto kiel stokilon de valoro, unuecon de kalkulo, kaj/aŭ interŝanĝan valuton ene de la hejma ekonomio. Vikipedio uzas ankaŭ por ĉi-tiu dua signifo la terminon dolarigi.
Tio ŝajnas al mi ne-oportuna, ĉar supozigas, ke la propra valuto malaperas. Pro la ĝenerala disvastigo de tiu uzmaniero de dolaro (komparu meĥanizi, motorizi kaj aliaj sub 2d.) oni povas diri dolarizi. Tamen tiam, se la sama fenomeno okazas kun la eŭro, en sudorient-eŭropa lando ekz., oni diru ankaŭ eŭrizi.
Kapitalizi: ŝanĝi la financan strukturon de entrepreno per aldono de rezervoj al la kapitalo aŭ per redukto de la nominala valoro de akcioj kaj altiro de nova riskokapitalo. Ĝenerale: aldoni al la kapitalo.

Mi trovis du potencialajn esperantajn vortojn je –iz, kiuj estas esprimeblaj per la sufikso –iĝ: metastazizi (ne efektive trovita) à metastaziĝi; fibrizi à fibriĝi

Estas unu grupeto da vortoj, esprimantaj “procezon de alpreno de kulturo aŭ iuj karakterizoj de alia popolo” aŭ “la portadon al regiono sub dominado de iu popolo aŭ lando”, kiun mi volas trakti aparte: afrikanizi[84], amerikanizi, arabizi kaj rusigi.
Tiu grupeto povas facile esti plilongigita per vortoj kun similaj ideoj, kiaj hispan(ic)ize (hispanizi), islamizi, christianize (kristanizi), sinicize (ĉinizi)[85]. Pri ili mi faru jenajn rimarkigojn:

–      Se temas pri lando, la internacieco de la vorto kun –iz estas malfacile difinebla.
Afrikanize ne estas tutmonde internacia pro manko je lingvoj en kiu tiu ideo entute ekzistas. Ja la sociaj kaj politikaj ŝanĝoj kiuj iras kun la afrikanigo de la eks-kolonio nur efektis la mensojn de la koloniintoj kaj la koloniitoj kaj tial koncernaj vortoj nur eniris iliajn lingvojn. Same pri arabizi, hispanizi, sinicize. Nur amerikanizi montriĝas tutmonde konata ideo kaj estas tutmonde internacia vorto. Por Esperanto tamen tio ne povas havi konsekvencon, ĉar Ameriko estas kontinento, de kio Usono nur faras relative malgrandan parton. Se oni akceptus amerikanizi kiel vorton laŭ la 15a regulo, ĝi havus alian signifon ol atendata.
Alia problemdona vorto estas romanize, kiu – internacie – havas du signifojn: romi(an)igi (fari parton, kulture kaj/aŭ politike, de la Romia regno) kaj romiaĵigi (transliterumi al latinaj literoj). Dependas de la lingvo, ĉu la kuranta signifo estas la unua, la dua aŭ ambaŭ. Romanize estas tutmonde internacia vorto, sed oni ne povas esti certa, ĉu ĝi estas tutmonde internacia laŭ ambaŭ signifoj. Se oni konsideras la du ideojn kiel variaĵojn de pli vasta koncepto, nome de romiigi = romiaĵigi plus romi(an)igi, oni devus akcepti romanizi esperanta vorto laŭ la 15a regulo. Alia argumento por tio estas, ke romanizi havas ege grandan akceptiĝon en la eŭropaj lingvoj: 97% de la parolantoj povas rekoni ĝin en sia propra lingvo.
Kial tamen enpreno en Esperanton ne estus bona solvo?
La esperantigo romanizi sugestas, ke romana havas la signifon romiana aŭ romia. Laŭ PIV jes romana signifas “rilata al la antikvaj romanoj” kaj Zamenhof eĉ skribis “la romana fundamento de nia lingvo”. Tial estas malrekomendinde uzi la vorton romanizi en la senco romi(an/aĵ)igi[86]. Oni nur povus kompreni ĝin kiel “provizi je romanlibroj”. Se oni volas uzi la sufikson –iz, la nuraj logike defendeblaj formoj estas romi-izi aŭ romian-izi.[87]

Vorto kulturhistorie  proksima al romanize estas hellenize. Ĝi ne estas tutmonde internacia, sed kiel ideo tiom intime ligita al la Eŭropa estiĝo, tio ne estas rimarkiginda. Ene de la eŭropaj lingvoj ĝi estas tre internacia: 97,8% de la parolantoj povas rekoni ĝin en sia propra lingvo.
Malgraŭ la etimologiaj problemoj kun amerikanizi, romanizi kaj helenizi, mi opinias, ke la ĝenerala komuna ideo de tiuj vortoj, la akcepto de nova potenca ekonomio aŭ kulturo en granda parto de la tiutempe moderna mondo, estas tiel speciala, ke ĝi meritas “specialan” sufikson –iz, pli ol simplan –ig. Por solvi la etimologian problemon oni tamen devus elekti uson(an)izi anstataŭ amerikanizi kaj romi(an)izi anstataŭ romanizi. (Por elekti kun aŭ sen la sufikso –an, vidu piednoton 82.)
La jam menciitaj vortoj arabizi kaj ĉin(an)izi povus, ĉar ne tutmonde internaciaj[88], esti ekuzataj kiel novaj vortoj, kun risko de neakceptiĝo.

La alternativo estas rezigno pri –iz kaj uzado de arabigi, ĉin(an)igi, helenigi, romi(an)igi, uson(an)igi.

–      Se temas pri konvertiĝo al religio, la evidenta esperantigo estas islamanigi (ne: islamigi), kristanigi, ktp. (Komparu tamen judaizi – netransitiva verbo – kiu ne estas kompleta konvertiĝo al la juda kredo.)

–      Se temas pri influo de religio al la socio aŭ pri la emo (mis)konsideri  iun praktikon aŭ fenomenon de alia religio kiel konforman al la propra religio, oni povas uzi islamigi, judigi, kristismigi ktp. sed estus oportune akcepti islam(an)izi kaj kristanizi pro analogio kun arabizi, helenizi kaj romi(an)izi. La vorto krist(an)izi jam estas tutmonde internacia, islam(an)izi ne, sed ĝi estas samtiom eŭrope internacia kiel romi(an)izi kaj helenizi. Se do uson(an)izi, romi(an)izi kaj helenizi estos enprenataj en Esperanton, same devos esti kristanizi kaj islam(an)izi.

Resumon de la rezultoj kaj konkludoj pri ĉi-tiuj vortoj vi trovu en sekva tabelo:

internacia fonto internacieco ne trovita trovita
regnano
africanize eŭropa afrikanizi afrikanigi
americanize tutmonda usonizi usonigi, amerikanigi
arabize eŭropa arabizi arabigi
hellenize tutmonda helenizi helenigi
hispanicize, hispaniser eĉ ne eŭropa hispanizi hispanigi
romanize tutmonda rom(i/an)izi romanigi
russify eĉ ne eŭropa rusizi, rusif(ik)i rusigi
sinicize, sinify, siniser eĉ ne eŭropa ĉinanizi ĉinanigi
religiano
christianize tutmonda kristanizi kristanigi
islamize eŭropa islamigi, islamizi

Pro la tutmonda internacieco de kvar terminoj: americanize, hellenize, romanize kaj christianize kaj eŭropa internacieco de islamize, apud la fakto, ke la signifo de la procezoj pri kiuj temas havas parencecon kun la procezoj de ĝenerala disvastigo en kategorio 2b. mi pledas por la formoj kun –iz.

  1. Potencialaj enprenaĵoj je –iz, kiuj unuavide ne bezonas la sufikson –iz:
esperantigo trovita? propono esperantigo trovita? propono
apostrofizi apostrofi patronizi patroni
eksperimentizi eksperimenti publik/cizi publici
grafitizi grafitii sulforizi sulfuri
kateterizi jes[89] katet(e)ri terorizi terori
kritikizi kritiki vampirizi vampiri
narkotizi narkoti vandalizi vandali
parazitizi paraziti

Ĉiuj proponataj alternativoj estas troveblaj en verba formo en PIV, krom grafitii[90], vampiri [91]kaj vandali[92].

  1. Potencialaj entreprenaĵoj je –iz, kiuj havas aliradikan sensufiksan alternativon:
esperantigo trovita? propono esperantigo trovita? propono
aŭtorizi jes[93] permesi partikularizi specifi, detali
decimalizi dekumigi rojalizi promocii al reĝo
esencizi redukti al esenco vokalizi eligi proteston, reciti
  1. Potencialaj entreprenaĵoj je –iz, pri kies alternativoj mi hezitas:
esperantigo trovita? propono esperantigo trovita? propono
akcesorizi apudprovizi ? kalendarizi[94] pomonatigi, enkalendarigi ?
biologizi biolog-umi/-iigi ? operaciizi mezurebligi ?
ciklizi cikligi[95] ? penalizi penaligi ?
eksterizi[96] eksterigi ? potencializi potencialigi?
eterizi eter-umi[97]/-igi[98] ? spiritualizi spiritual(ism)igi ?
jurizi[99] jurecigi ? teksturizi teks-itigi/-aĵigi ?
  1. Kvina kaj lasta fonto konsistas el tiuj enprenaĵoj je –iz, kiujn mi hazarde trovis en interretpaĝoj:
esperantigo trovita? propono esperantigo trovita? propono
acetalizi[100] jes[101] acetaligi oleizi107 jes olei
acidizi jes[102] acidetigi plantizi jes[103] plantizi, priplanti44
energizi jes[104] doni energion remparizi jes rempari
fluorizi jes[105] fluoridumi sukerizi jes[106] sukeri
gudrizi jes[107] gudri (Z) tetanizi jes[108] tetanismigi
kronizi jes[109] kronizi tetanizi jes[110] tetanumi

Rekomendoj:

  1. La vortoj kiuj portas la signifon kovri per substanco same bone esti prezentitaj de la verbo sen –iz aŭ per –umi, se la formoj je –umi­ ne estas jam malnovmodaj:
    arĝenti, asfalti, felti, feri, glu(aĵ)i, kandi, kaŭĉuki, kupri, leŭkoplasti, metali, (al)najli, ori, plasti, ŝtali, vati aŭ per arĝentumi, asfaltumi, feltumi, kaŭĉukumi, kuprumi, leŭkoplastumi, metalumi, najlumi, orumi, plastumi, ŝtalumi, vatumi.
    Alfiksi metala(j)n aĵo(j)n sur iu objekto, ofte el ligno aŭ ledo, por firmigi ĝin aŭ doni al ĝi uzeblecon, oni uzu garni: arĝentogarni, feltograni, fergarni, kuprograrni.
    Fojfoje ekzistas kvara ebleco, kun ­–tegi: kuprotegi, metaltegi, ŝtaltegi, se la kovrado estas tuta kaj ‑ supozeble – sufiĉe dika.
    Por esprimi aldonon iun ingrediencon al nutraĵo oni uzu senperan verbigon de la ingredienco: kandi, sali, sukeri.
    Ŝanĝi la aspekton aŭ guston de iu objekto per la suresto de fumo estas fumaĵi;
    “blovi fumon (sur plantojn por mortigi insektojn)”, povus esti: fumaĵi kaj “disvastigi malpuran fumon” fumaĉi.
  2. La verboj kiuj signifas provizi je iu aparato aŭ sistemo laŭ privata skalo (kontraŭe al ĝenerala disvastigo), havas la sufikson –ig: elektrigi, kontenerkapabligi, meĥanigi, motorigi. Escepto estas klimatizi, sed aerreguligi estas alternativo.
    Se temas pri ĝenerala disvastigo de elektroproduktado kaj distribuado, kaj ne pri elektrigo de unu aparato aŭ unu fervojo, oni  povas priskribi tion (konekti al la gasdistribua/akvodistribua reto) aŭ uzi la sufikson –iz: elektrizi, komputilizi, kontenerizi, meĥanizi, militarizi (ne militizi), motorizi, planizi. Escepto estas la vorto industriigi. (Industriizi ne estas tutmonde internacia.)
    Al tiu kategorio ankaŭ apartenas komputilizi. Ĝi estas tutmonde internacia vorto.
    Analogaj fenomenoj estas dolarizi kaj eŭrizi en la signifoj “uzi la dolaron/eŭron paralele al aŭ anstataŭ la hejma valuto”, kaj arabizi, ĉinizi, helenizi, hinduizi, hispanizi, islamizi, kristanizi, romiizi, rusizi kaj usonizi. Miaopinie la uzado de vorto de regnano aŭ religiano kun la sufikso –iz celas al historia procezo de asimiliĝado, dum la sama vorto kun –ig pli celas al la rezulto de konscia politika plano de la koncernaj gvidantoj.
  3. Provizi je iu ekstera eco (kiu ne tuŝas la esencon de la objekto aŭ fenomeno) ne estas esprimebla per –iz, sed per –ig: intelektigi, magnetigi, enplanigi (aŭ plani), stigmatigi.
    Penetrigi je iu substanco aŭ strukturo estas esprimebla per –ig (kurarigi, ennervigi, envaskuligi) aŭ per priskribo (provizi je nervoj/vaskuloj). Aparte: oksigeni (saturi je oksigeno).
    Se temas pri akcesora(j) objekto(j) aŭ substanco por plibonigi ies kvaliton aŭ uzeblecon, –iz­ estas taŭga sufikso: arbarizi (ekz. nudajn montojn), dentizi, finizi (aldoni finpunktojn +∞ kaj -∞), kronizi, lignizi, mastizi, ringizi, signalizi, ŝnurizi (provizi je fermŝnuro), trabizi, tubizi, valorizi (doni valoron al variablo). Por arbarizi kaj valorizi uzeblas sinonimoj arbarigi kaj envalorigi.
    Kun pluraj akcesoraj objektoj eblas alternativoj: pridentigi, prikronigi, prilignigi, priringigi, prisignaligi, pritrabigi kaj pritubigi. Sed ankaŭ ekzistas verboj signali kaj ŝnuri.
  4. Uzi metodon/aparaton elpensitan de la persono nomita en la radiko estas prefere esprimata per –iz:  arsonvalizi, faradizi, galvanizi, makadamizi, mercerizi, mitridatizi, pasteŭrizi, rentgenizi, ŝaptalizi, teslaizi, voltaizi.
  5. Plibonige trakti ion, ne kovrante ĝin estas esprimata en liofilizi (histon) kaj polarizi (1. fari, ke elektromagneta vibrado okazu en unu ebeno 2. estigi starantan dupolusan elektran kampon en objekto). Taŭgaj estas nur: frostosekigi kaj polarigi.
    Aliaj vortoj de ĉi-tiu kategorio havas sanigan celon kaj estu sufiksita per –umi anstataŭ –izi: elektrumi, kurarumi, oksigenumi (akcidentinton), ozonumi (akvon), vaporumi (pacienton aŭ ĝian artritan membron). Esceptoj estas hipnotizi, ĉar ĝi estas tutmonde internacia (kun hipnotigi kiel alternativo) kaj ekzorcizi, kio estu simple ekzorci.
  1. Se vorto finiĝanta je –iz esprimas funde ŝanĝi ion laŭ konsisto aŭ karaktero, tiam oni uzu –ig: jonigi, (en)kanaligi, laŭleĝigi (anstataŭ legalizi aŭ legaligi), ordigi (ankaŭ en la signifo provizi je difinita matematika ordo), sekularigi.
    Esceptoj estas demoralizi, evangelizi kaj harmonizi kiuj tri estas tutmonde internaciaj. Apud harmonizi tamen oni povas diri harmoniigi.
  2. Se verbo je –iz esprimas doni iun senton aŭ emocian kvaliton, oni uzu –umi en la kazo, ke la derivaĵo kun –igi jam havas alian signifon: elektrumi (en la signifo entuziasmigi, ekzalti) magnetumi (en la signifo hipnotizi), polarumi (en la signifo “pliakrigi opinidisecon”) aŭ –igi: dramigi (anstataŭ dramatizi), erotikigi (anstataŭ erotizi), terorigi, traŭmigi (anstataŭ traŭmatizi).
    Senti la stomakon superplenigita je iu nutraĵo ne povas esti reprezentita per la sufikso –iz, sed eventuale per –um.
  3. En restkategorio troviĝas
    1. specialaj kazoj, kie –iz estas neevitebla
      1. i.      en tutmonde internaciaj vortoj: globalizi, kanonizi, vulkanizi
      2. ii.      en eŭrope iugrade internaciaj vortoj, kiuj estas derivaĵoj de ne-esperanta radiko (aŭ de esperanta radiko kun ne-ĝusta signifo): centralizi, ekvalizi (kun alternativo ekvilibrigi), irizi, judaizi, lokalizi, vernalizi.
      3. ekspertizo, nova radika vorto, kun alternativo “fakula esploro”
      4. grupeto da signifoj, kiujn oni prefereble priskribu: mamlaktecigi, bebocele modifi (anstataŭ homizi), taŭgigi/prepari por komput(il/ad)o, antaŭkomputi (anstataŭ komputilizi, ekz. donitaĵojn), premkonserv(ad)i, premapliki (anstataŭ presurizi), produkti helpe de komputilo, komputi (anstataŭ komputilizi, ekz. muzikon), (porfire) pulvorigi (anstataŭ porfirizi), rigardi pozitive (anstataŭ pozitivizi), agordi, tonpreni (anstataŭ sintonizi)
      5. tiuj verboj, kiuj pluvivu sen afikso: ozoni, vapori (kun alternativo vaporaĵi)
      6. kelkaj signifoj kiujn oni povas esprimi per verbo je –ig aŭ –iĝ kaj eventuale prepozicia prefikso: alklimatigi (anstataŭ aklimatizi aŭ alklimatizi), palataligi (anstataŭ palatalizi), urbecigi (anstataŭ urbanizi), enkomputiligi (anstataŭ komputilizi), (en)kontenerigi (anstataŭ kontenerizi), magnetigi (en la fizika senco, anstataŭ magnetizi), porpaledi, surpaledigi, perpaledi (anstataŭ paledizi), steriligi (anstataŭ sterilizi).
[1] Tekstaro de Esperanto, vidu http://tekstaro.com

[2] verbo nomita laŭ la franca kuracisto d’Arsonval. Pro tio du formoj: arsonvalizi kaj darsonvalizi.

[3] Ĝi ne enhavas radikon “katal”. Laŭ www.esp-evoluo.org tiu vorto estas internacia: 44,6% de la denaske parolantoj de lingvoj tutmonde rekonas ĝin en sia lingvo.

[4] inventinto de metodo por aldoni sukeron al la vinbersuko por altigi la alkoholenhavon

[5] Malpli facile divinebla por esperantisto aŭ sen rilato al la sufikso -iz estas ekzemple bankizo, franĉizo, krokizo kaj revizi kaj ĉiuj vortoj kiuj finiĝas je -lizi kun ties signifo “apliki metodon de solvado en likvaĵo” aŭ “malligi”: hidrolizi, katalizi, analizi.

[6] El traduko de GramTrans de Wikipedia artikolo pri “wetting”: Por ne-akvaj likvaĵoj, la esprimo liofila estas uzita por malaltaj kontaktaj angulokondiĉoj (t.e. ke likvaĵa guto havas grandan adheremon kompare kun sia koheremo – al la materialo de la plato sur kiu ĝi ripozas.)

[7] Pere de Lexique et dictionnaire médical français-espéranto mi trovis 108 vortojn, kies radikoj estas menciitaj en PIV (vidu http://vortareto.free.fr/dictionnaire/indexdictionnaire.htm): amniotomio, apendicektomio, arteriektomio, arteriotomio, brakotomio, ……………., uterektomio, uterotomio, vaginektomio, vaginotomio.

Etimologie tial povas ekzisti 108 parencaj terminoj amniotomizi, apendicektomizi, arteriektomizi, arteriotomizi, brakotomizi, ……………., uterektomizi, uterotomizi, vaginektomizi, vaginotomizi. En Vikipedio mi trovis jenan liston de medicinaj vortoj je –tomize en la angla: adrenalectomize, cardiectomized, gonadectomize, iridectomize, oophorectomize, splenectomize, sympathectomize kaj thymectomize.

[8] meti subŝtofon en veston

[9] Ekzistas nuancodiferenco inter gluaĵi (meti gluaĵon sur iu surfaco) kaj glui (alglui objekton sur alian objekton).
[10] En la traduko de La majstro kaj Margarita fare de Sergio Pokrovskij troviĝas pluraj verboj je –iz: ferizi, orizi, asfaltizi, kaŭĉukizi, ŝnurizi.
[11] feltizi la flankojn de pordo, la subaĵon de tapiŝo

[12] Sukerizi kaj salizi ne estas uzataj. Mi mencias salo kaj sukero nur por montri, ke la senafiksa formo estas la normala por “aldoni iun ingrediencon”.

[13] Marta aĉetis funton da fumaĵita ŝinko (Z).
[14] Varankin en Metropoliteno
[15] analoge al la signifo de –aĵ en gluaĵi, ankaŭ en PIV

[16] Se kalkuli laŭ la nombro da denaske parolantoj de lingvoj kun minimume tri milionoj da parolantoj, kiuj povas rekoni la vorton en sia lingvo.

[17] http://www.bonalingvo.org

[18] La humideco de la aero ankaŭ estas “reguligata”, aerreguligi estas ne-gracia vorto. Malhejti ne taŭgas, ĉar ofte klimatizado ankaŭ enhavas eblecon de hejtado.

[19] Tiu vorto estas pli internacia ol elektrizi (électriser), sed malambaŭ atingas la sojlon de 40% de la denaske parolantoj de la lingvoj tutmonde, parolataj denaske de minimume tri milionoj da homoj: électriser atingas 35,8%, electrification 39,4%. Sed ili deriviĝas, kune kun elektro, de sama baza radiko kaj tiam oni devas elekti kiu el la tri vortoj estu la radiko por vortformado en Esperanto. Tio evidente estu elektro.
Tiuj kiuj tenas, ke electrification estas sufiĉe tutmonde internacia (laŭ ilia interpreto de la 15a regulo) por esti rekte enprenita en Esperanton, uzu elektrifiki, kiel ĝin faras ekzemple Varankin en Metropoliteno.

[20] Plue li skribas: post tio oni povas ORDIGI tabelon el elementoj de tiu aro (aranĝi la erojn laŭ la ordo difinita per ordizo); post tio la tabelo ORDOS (estos en ordo).

[21] kaj AKVIGI miksaĵon de oksigeno kaj hidrogeno (transformi ĝin en akvon per bruligo)

[22] Analoge al perlabori (helpe de laborado gajni monon aŭ ion alian), oni povas – mi pensis – perelektri vilaĝon: helpe de elektro plibonigi la vivon aŭ subteni la industriiĝon en la vilaĝo. Tamen la analogeco ne estas perfekta. Analoga semantika strukturo estus: La vilaĝo perelektris prosperon.
Eble pli bona alternativo estus, analoge al pormilitigi por milit(ar)izi: porelektrigi (ideo de Fernando Maja pli juna): krei la strukturajn kondiĉojn por elektrigi.

[23] Kun arĝenti, asfalti, feri, kaŭĉuki, kuprizi, leŭkoplasti, najli, ori, ŝtali, vati oni ne havas tiun problemon, ĉar la radikoj ĉiuj havas o-vortecan karakteron.

[24] Sciantoj de la franca kaj angla lingvoj rimarkos, ke la sub c. priparolataj signifoj de elektri kaj elektrumi estas signifataj de respektive électriser kaj electrify.

[25] Vidu kategorion 7.

[26] http://epo.wikitrans.net/Grapple_truck

[27] El http://epo.wikitrans.net/Port_Authority_of_New_York_and_New_Jersey: La Haveno Newark-Elizabeta Marsoldato-Terminalo estis la unua en la nacio se temas pri kontenerigi, kie miaopinie pli ĝusta vorto povus esti kontenerkapabligi.

[28] Nun kreskas nova vilaĝo, kolektiva, brika, verda, elektrifikita!, Metropoliteno, Varankon, 1933

[29] Tio estas pli ol 40%. 41,7% de la denaske parolantoj en la mondo, se enkalkuli nur la lingvojn kiuj havas minimume tri milionojn da parolantoj, povas rekoni ĝin en sia lingvo.

[30] planizita ekonomio, planizita urbigado

[31] En Vi povos jam planizi vian venontan restadon en Nepalo, Koreo aŭ Ukrajno. (http://www.pluezek-esperanto.net/indexeo.html) la vortoj plani aŭ enplanigi sufiĉas. Restado ne estas komparebla kun ekonomio …

[32] revuloj@yahoogroups.com, de decembrofino ĝis januaro 2012a; vidu sub b.

[33] 2,9% de la denaske parolantoj en la mondo, se enkalkuli nur la lingvojn kiuj havas minimume tri milionojn da parolantoj, povas rekoni ĝin en sia lingvo. Du lingvoj ekster eŭropo estas enkalkulitaj, ĉar ili havas ion similan al “militar”, tamen sen rekonebla enpreno de la finiĝo “iz”: la kanara kaj la persa.

[34] La vortoj “ordis” kaj estas ricevas 1300 trafojn, “ordigis” kaj estas ricevas 82900. En Tekstaro (www.tekstaro.com) la rilato estas 1 kontraŭ 36.

[35] en unu el tri signifoj. Vidu sub kategorio 5.

[36] Roman Dobrzyński en Monato pri Proklamo dum Arkones en 2003: Ŝajnaj agoj kaj ŝajnaj sukcesoj ofte prezentiĝas en “intelektizita” formo kiel teorioj, rezolucioj, proklamoj.

[37] Oni povas opinii, ke elektrizi kaj magnetizi laŭ logiko devas esti traktataj same. Do se ŝargo je (stara) elektro estas esprimata per elektri (vidu 2c.), tiam ankaŭ oni diru magneti. La fizika bildo de ambaŭ fenomenoj tamen estas sufiĉe malsama. Ne ekzistas “magneta ŝargo” kiu akumulas ekstere, sed ĉiuj molekuloj aranĝiĝas laŭ la ekstere aplikata magneta kampo.

[38] Mi preferus elektri aŭ elektrumi, laŭ 2c.

[39] kun la ekzemplofrazo: La pulmoj oksigenas la sangon; la efiko estas plilarĝigi arteriojn, kaj tio plifaciligas la fluon de oksigenita sango al la koro. Laŭ PIV: oksigeni = miksi kun oksigeno

[40] Alia ekzemplo el PIV: ringizi tubon de kanono. La dua PIVa signifigo en “ringizi florojn” estas nekomprenebla al mi. El kukolado mi konkludas, ke ĝi povus signifi “meti artefaritan floron sur ringon”. Se tiel, oni pli bone diru “(ŝajn)florizi ringojn”.

[41] Mi trovis ankaŭ, en traduko de Le Monde Diplomatique, la figuran signifon: Du ambiciaj projektoj provas signalizi la sekvendan vojon. kaj en interreto: LEDs por signalizi la aparaton kaj detekti ĝin en kazo de nokta reakiro.

[42] Valoriser en la franca havas la signifon “pligrandigi la valoron”, sed la valoro de variablo povas havi la formon de teksto aŭ nombro sen iu rilato al kvalito.

[43] Vulkanizi estas tutmonde internacia. Respektive 42,6% kaj 48,7% de la denaske parolantoj en la mondo, se enkalkuli nur la lingvojn kiuj havas minimume tri milionojn da parolantoj, povas rekoni ĝin en sia lingvo.
La radiko vulkano referencas al la sulfuro, kiu estas enmiksata en kaŭĉuko kaj estas tipa produkto de vulkanaj eksplodoj.

[44] Vidu ankaŭ PoMEGo-n, 38.4.2. kun interalie prisemi, prikonstrui, pripluvi.

[45] Don Harlow: “La bonaj gedioj arbarizis la usonan ŝtaton Oregonio; sed, kiel oni povas vidi kaj de la orienta stepo kaj de la valo de la rivero Willamette, ili ne tute arbarigis ĝin.”

[46] doni signalon

[47] fermi (libron) per ŝnuro; ŝnurizi: produkti ŝnuron (en libro por povi fermi ĝin).

[48] Preventi kontraŭ la efiko de venenoj, englutigante al la paciento pli kaj pli grandajn dozojn de la koncerna veneno: mitridatizita kontraŭ la vipurmordoj. (En 66 a.K. Roma generalo Pompeo, mortiiginte Mitrídaton sekvis al li kiel reĝo de Ponto. En la palaco de la sieĝito troviĝis kajero de Mitrídato. En la reĝa manskribado estis notitaj ĉiuj specoj de receptoj por aĵoj kontraŭ venenoj. Tiel Romo atingis la konon de la Mitrídata venenscienca kaj venenigokuraca heredaĵo.)

[49] maljuna servistino, duonblinda, iris en venta vetero kun brulanta karbo, por ekzorcizi sian malsanan bovinon (Patroj kaj filoj, Kazimierz Bein, 1909)

[50] Tutmonde ĝi ne estas sufiĉe internacia: 38,5% de la denaske parolantoj en la mondo, se enkalkuli nur la lingvojn kiuj havas minimume tri milionojn da parolantoj, povas rekoni ĝin en sia lingvo. Ene de Eŭropo 38,5% de la denaske parolantoj povas rekoni ĝin en sia lingvo, kvankam ne estas certe ĉu en ĉiuj tri signifoj.

[51] ili aliĝis al ĝi, magnetizitaj de la volo de l’ aŭtoroZ

[52] En la koncerna artikolo en la revuo Monato ne temas pri iu aplika metodo, sed pri sento de stomaka superpleniĝo je marmelado: Nur gustumi tiun siropon estas kiel engluti tutan poton da senpana marmelado. Oni restas marmeladizita kaj oni vomas dolĉaĵojn dum tuta semajno.

[53] 98,2% de la denaske parolantoj de eŭropaj lingvoj en Eŭropo, se enkalkuli nur la lingvojn kiuj havas minimume tri milionojn da parolantoj, povas rekoni ĝin en sia lingvo.

[54] Bonvolu kompreni, ke kvankam dramo estas tutmonde internacia, tio ne necese validas por dramizi. Multaj aziaj lingvoj konas la vorton dramo en iu formo, sed ne transprenis la ekssufikson –iz.

[55] 55,8% de la denaske parolantoj en la mondo, se enkalkuli nur la lingvojn kiuj havas minimume tri milionojn da parolantoj, povas rekoni ĝin en sia lingvo.

[56] PIV: En Hispanujo oni ŝtiparumis la judaizantajn kristanojn.

[57] kvankam PIV egaligas Judaismo al Judismo. Per tio iu speciala signifo de judaa, formale ne-ekzistanta vorto, forfalas, kio ŝajnas al mi etimologie ne dezirinda.

[58] Ĝi estas la unua reaktoro de tria generacio el tipo EPR (Eŭropa Presurizita Reaktoro)

[59] Vidu http://en.wiktionary.org/wiki/Category:English_words_suffixed_with_-ize kaj http://en.wiktionary.org/wiki/Category:English_words_suffixed_with_-ise.

[60] Por kalkuli tion mi prenis la 28 plej parolatajn lingvojn en Eŭropo.

[61] Tiu samplo estis: absolutize, aestheticize, alfabetiz(ation), americanize, arabisation, authorize, axiomatize.

[62] La plej enprenema estas la grupo de okcidentĝermanaj kaj latinidaj lingvoj: mezume 96% de ili enprenis arbitran vorton de la samplo; poste venas grupo de orientaj kaj mezeŭropaj slavaj lingvoj kun 64% de enprenantoj, grupo de sudslavaj lingvoj plus la albana kun 43% de enprenantoj, tri nord-ĝermanaj lingvoj plus la hungara, la litova kaj la helena kun 29% kaj du finantoj, la turka kaj la finna, kun 7%.

[63] Se kalkuli kun la fazado de enprenado de fremdaj sufiksoj, ke unue la vortoj portantaj la fremdan afikson estas importataj en sufiĉe granda kvanto kaj nur poste, pro analogio, sub favoraj kondiĉoj, la koncerna finiĝo aŭ komenciĝo de vorto prenas la gramatikan rolon de afikseco en novkreataj derivaĵoj.

[64] http://niajdeziroj.unblog.fr/page/14/: konkretizi lian egan revon

[65] IKU-libro 2005, eldono de UEA: La aliĝmaniero de la Sibiua Programo: aksiomizi kaj inspiriĝi de analogio.

[66] La leĝo 37 de la Nacia Transira Konsilio kiu kriminalizas ĉian ‘glorigon de la ………….’

[67] En eo-germana kaj eo-itala vortaroj: fari angla, traduki en la anglan.
En la angla la signifo de anglicize estas: a. ŝanĝi en karaktere anglan formon, sonon aŭ literumon, b : traduki propran nomon al la angla ekvivalento, ekz. Juan al John.

[68] La Sibiua Programmo ne deiras de la deziro, laŭeble matematikizi la lingvistikon. Signifo: priskribi en terminoj de matematika(j) ekvacio(j). Oni povus ankaŭ uzi matematikumi, sed tiu vorto jam ricevis la signifon pasigi tempon, okupiĝante per matematiko.

[69] La akvo estas la ĉefa aganto de la forceja efekto, ĝi estas 80-foje pli abunda ol la karbona dioksido sed modelizi la akvociklon estas tre malfacila

[70] en la signifo “meti la signon de dolaro”, ekz. en serion da ĉeluloj de Excel

[71] en la signifo “esti troe aŭ neracie dediĉita al persono aŭ afero”

[72] Fari tia, ke la fibroj apartiĝas el la tuto

[73] Enkondukaj teoriaj konsideroj ĉirkaŭ la temo “La nomigo en Esperanto kaj provo ĝin formalizi“, F.A. Pennacchietti

[74] Traduko fare de GramTrans: Ŝia porjunulara laboro kaŭzis la eltrovaĵon ke Hox genoj, kiuj povas strukturizi la korpsegmentojn de la bananmuŝo Bananmuŝo, ankaŭ (povas) strukturizi la korpon de C. elegans.
strukturizi = to pattern (laŭ GramTrans)

[75] por antauenpushi Esperanton ne sufichas katakumbe societe idealizi, glorifigi…au uzi heroan nomon.

[76] Ĉefa difino: ekipi (mekanismon aŭ cirkviton) kun transistoroj. Por la dua difino: “taŭgigi (sistemon, aparaton, industrion) por la uzo aŭ fabrikado de transistoroj aŭ por operacio per transistoroj”la propono transistorigi ŝajnas al mi malpli adekvata.

[77] trovita en traduko de GramTrans je artikolo en anglalingva Vikipedio: li estis la unua se temas pri transistorigi la dezajnon kaj igi ĝin komerce praktika.

[78] en la signifo de la franca vaporiser kaj la angla vaporise kiu estas tute alia ol tiu de vaporizi (drapon, artritan membron), kiel traktata en PIV. Vidu sub kategorioj 5. kaj 8.

[79] La Indonesiuloj allasis pli ol 1000 Islamistoj, la Lashkara Jihado por helpi peni Islamizi Okcidenton Papuan.

[80] La ĉefa internacia signifo estas sanktproklami. De tie venas ankaŭ la signifo de kanono, ne menciita en PIV: oficiala aŭ publike rekonata listo de la plej gravaj fenomenoj kiuj konsistigas iun formon de arto, scienco ktp., ofte ene de nacia kulturo. De tie enkanonigi: aldoni (iun verkon) al la kanono.

[81] en la signifo prenI la aktualan valoron de estontaj enspezoj

[82] en la signifo “fari (konsonanton) voĉhava”.

[83] http://eo.wikipedia.org/wiki/Biblia_Tetragramo: De post la jaro mil ĉirkaŭ (tiel!, JD) oni vokalizi (tiel!, JD) la Tetragranon per la vokalsignaj punktetoj de la vokalo de Adonai kaj Elohim.

[84] El tiuj afrikanizi ne figuras en la supra listo, ĉar africanize ne havas artikolon en la anglalingva Vikipedio.

[85] El tiuj sinicize ne figuras en la supra listo, ĉar la franca vorto estas sinisation. Similo validas pri la vorto hispan(ic)ize en la sekva frazo.

[86] Same la vorto romanigo en la Esperanta Vikipedio estas erara proponaĵo.

[87] Ĉu oni preferas romianizi ol romiizi, dependas de tio, ĉu oni konsideras la historian fenomenon el la vidpunkto de la individuo: ties pensmaniero, sinidentigo, vivmaniero, lingvokono pli ol evoluo, politike devigita – konscie aŭ ne – de la romiaj regantoj.

[88] La ideo arabizado estas donata de Google Translate en 20 el 28 eŭropaj lingvoj. El tiuj 20 17 havas ĝin en formo simila al arabize. Ili reprezentas 90% de la parolantoj de tiuj 20 eŭropaj lingvoj. Tutmonde la elcentaĵo estas 33% de parolantoj de 51 lingvoj tutmonde.
La fremdlingvaj formoj de ĉinizi estas tro malsimilaj: sinicize kaj sinification en la angla, sinisation en la franca, Chinesisierung en la germana ktp.

[89] http://www.uea.org/vikio/Marcelo_Casartelli: Oni povas kateterizi la arterion de reno. En enreta angla-esperanta vortaro mi trovis: kateteri, en japana-esperanta vortaro: katetri.

[90] Tamen el forumo de http://eo.lernu.net: mi ekzemple grafitiis dum multa tempo, tio estas maniero por fari tion, aliaj homoj vidi kion vi volas diri, mi nur volis diri “fiĝu ĉiuj vi!”!

[91] Tamen en www.liberafolio.org: la civita obsedo vampiri kaj vulturi mortintajn E-verkistojn kiel Waringhien aŭ Auld, ne plu kapablajn respondi aŭ sin defendi

[92] Tamen en retdiskutlisto de Estonujo: Sed ĉar neniu loĉas ene, acxuloj jam tuj eniĉis por ŝteli kaj vandali.

[93] Reinhard Haupenthal en Libera Folio: Char chi leteron mi sendos al kelkaj miaj korespondantoj (kiujn mi autorizas diskonigi au maldiskonigi ghin)

[94] el angla calendarize: a. plani, destini aŭ registri (ion) monatope b. noti horpunktan okazaĵon en kalendaron

[95] PIV: fari ferman ĉenon da atomoj, specife ĉe karbonderivaĵoj (laŭ anglalingva to cyclize);
http://www.esperanto.mv.ru/Arkivoj/Ekologio/elviv.html: cikligi la moviĝon de substancoj en bioto

[96] http://kikiworldonline.blogspot.com/2006/02/ma-thrapie-12.html: Pour moi et autres est une bonne thérapie. pour s’extériser, dire ce que l’on n’ose.

[97] anestezi per etero

[98] produkti eteron

[99] el angla judicialize kaj franca judiciariser

[100] laŭ la signifo de la anglalingva ekvivalento acetalize: transformi (aldehidon kaj alkoholon) en acetalo.

[101] La vortoj acetalizi, fluorizi, energizi kaj remparizi estas notitaj en http://
remush.be/etimo/etimo.xml.

[102] Christer O. Kiselman: Transitivaj kaj netransitivaj verboj en Esperanto

[103] Vidu Kudzuo en Vikipedio: “Oni uzis la planton en la 1930-aj jaroj por plantizi la strat-apudojn, por eviti la erozion.” PIV: priplanti

[104] el http://www.extraseintras.com.br/epr/dvepr015.htm: Nia dirigenta (diriganto?, JD) metis akvon kruĉon (akvokruĉon, JD) kaj nin orienti (orientis, JD) al drinki malmute de tio (tiele!) akvo por nin energizi.

[105] Kiom mi povis konstati, angla vorto “fluorize” ne ekzistas, ekzistas “fluorized” kaj “fluoridation” nur.

[106] GramTrans: “Nesentema sed zorgema patro (pozita fare de Armstrong) kun la malkapablo sukerizi malfacilajn temojn por lia filo. En PIV troviĝas nur sukeri.

[107] el e-libro de A. Blok: “Het Esperanto in Twintig Lessen”. En PIV troviĝas nur gudri kaj olei.

[108] laŭ la unua signifo de tétaniser el la medicinfaka Esperanta-franca vortaro de Blaise Berthonneau en http://www.linternaute.com/dictionnaire/fr: Provoquer des tétanies [Médecine]

[109] el René de Saussure, Fundamentaj reguloj de la vort-teorio en Esperanto: Ekzemple, sufikso iz signifas ‹ŝmiri per›, ‹ornami per›; nu, oni povas ‹kronizi (ornami per kronoj) tombon, ĉerkon›, aŭ ‹kronizi (ornami per krono) la pordon de luksa veturilo›, sed tiuj ideoj estas tute aliaj ol la ideo esprimita per la vorto kroni.

[110] laŭ la dua signifo de tétaniser (vidu la due antaŭan piednoton): Figer, paralyser d‘étonnement