Fandi kaj gisi

La abstrakta kaj la plursenca

Tre plaĉas al mi la vorto skribilo. Ĝi estas tre abstrakta, kaj en praktika komunikado povas anstataŭi dekon da pli precizaj vortoj (krajono, plumo, kreto, grifelo, peniko ktp), kiuj jes estas iam bezonataj, sed nur malofte. Tiaj abstraktaj vortoj faciligas la lernadon, kaj ebligas malfremdigi alicivilizajn realaĵojn (por eŭropano ne tuj evidentas ke peniko povas funkcii kiel normala skribilo en la tradicia kaligrafio ĉina).

Estas do tre natura ke la esperantistoj, komencante per Zamenhofo mem, ĉiam ŝatis tiajn abstraktajn vortojn. Tamen oni ne ĉiam konsciis, ke estas diferenco inter koncepte pura supernocio kaj vorto plursenca.

Por rusa lernanto estas iom ĝena, ke la vorto bona konfuzas la malsamajn konceptojn благой, хороший (bona vetero, bona novaĵo, bona fakulo) kaj добрый (bonkora). La dua estas subnocio de la unua — tamen ja aparta nocio, samnivela kiel bela, justa, honesta, kompetenta, sana ktp.

Tio estas falsa ŝparo, kaj ĝi havas sian koston. Tutegale oni bezonas vorton por добрый — kaj sekve oni kreas nelogikan kaj aparte lernendan idiomaĵon bonkora¹. Paginte la prezon de la dua vorto, ni tamen nur duone solvis la problemon: ni jes povas neprigi la sencon bonkora, sed bona plu restas dusenca. Ni plu havas tiun malkoheron, ke

bona avo probable estas bonkora; sed
bona patrino probable celas la alian sencon,
bona knabo probable celas knabon bonkondutan

ktp.

Ankaŭ la antonimoj estas malsamaj: la malo de bonkora estas malica, la malbona vicpatrino ne taŭgas por esprimi la ideon malica vicpatrino. Do, bona estas same malbona kiel olda, kiu konfuzas la ideojn malnova kaj maljuna. «La bono» ne signifas «bonkoreco»n (kaj simetrie esceptaj estas la francaj «bonté» kaj «le bien»).

Tamen tiu mallogikaĵo estas pravigebla per la granda internacieco de la konfuzo; kaj malgraŭ la estetika malplezuro pri la mallogikeco, tiu konfuzo ne kreas grandajn malfacilaĵojn por la rusoj. Dum la esperantistoj de alilingva deveno probable ĝin simple ne rimarkas.

La senco de «fandi» ĉe Zamenhofo

Post la ĵusa enkonduka ekskurso ni transiru al la ĉeftemo de nia studo: la vorto fandi. La Universala vortaro ĝin jene difinas:

  fand`
    (fr) fondre
    (en) melt, cast
    (de) giessen, schmelzen
    (ru) топить, растоплять
    (pl) roztapiać

La tradukoj germana kaj angla malimplice atribuas al ĉi tiu verbo po du malsamajn signifojn:

1. likvigi; kaj
2. gisi, muldi per fandado.

La traduko franca estas unu, sed per verbo konfuzanta tiujn du signifojn. La tradukoj rusaj kaj pola donas nur la sencon likvigi, sen malpleja aludo al formodona gisado.

Do, Zamenhofo intencis ŝpari radikon laŭ la konfuza modelo franca: tion pruvas la germana traduko gießen. Kvankam li ankoraŭ iom hezitis, kion pruvas la okulfrapa malesto de la gisa senco en la tradukoj rusa kaj pola.

Tamen praktike uzata lingvo ne povas funkcii sen rimedo por solvi tian konfuzon; do, ankaŭ la franca posedas terminojn couler, jeter dans le moule por la gisa senco (eble Zamenhofo tion ne sciis).

Malgraŭ ĉi tiuj malestoj kaj hezito, oni trovas tiasencajn uzojn en lia verkaro. Ekz-e

ili faris al si fanditan bovidon kaj adorkliniĝis al ĝi [Eliro, 32:8]

Por kompreni la strangan dusencecon de la verboj franca kaj esperanta necesas reveni al Latino. La etimo fundo, fundere signifas verŝi — kaj pli ĝenerale fluigi:

  lacrimas fundere — verŝi larmojn
  aes fundere — fluigi (likvige fandi) kupron
  glandes fundere — verŝi (gisi) kuglojn

La metonimio verŝi por la formodona signifo estas tre internacia — ĝin uzas la lingvoj germana, ĉiuj slavaj, latinidaj (interalie la franca couler) … Formon donas ne likvigo (ĝi la formojn neniigas), sed verŝado en la muldilon. Tamen ĝuste ĉi tiun verŝan sencon la verbo fandi malhavas («fandi larmojn» normale ne eblas), ĝia ĉefsenco estas likvigo. La plursenceco de la verbo latina estas maloportuna — sed almenaŭ ĝia logiko estas komprenebla.

Eĉ kun tiu klarigo la ambiguo estas ĝena, ĉar la du signifoj de la verbo prezentas kontraŭojn:

fandi statuon = malkrei, likvigi statuon;
fandi statuon = krei, gisi statuon

Ekz-e la fandita bovido ĉi-supre — kaj la detrua fandado jene:

unu posttagmezon tondro (t.e. fulmo — S.P) fandis sur Kapitolo bronzan statuon de Cereso
[H. Sienkewicz, tr. Lidia Zamenhof: Quo vadis, ĉap. 58ª].

Por akiri favoron de siaj dioj la romanoj fandis iliajn orajn statuojn.

Por pagi tributon al la vandaloj la romanoj fandis orajn statuojn de siaj dioj.

Kaj jen konfuzo inter likvigo kaj glaciigo:

De la spiro de Dio venas frosto,

Kaj vasta akvo fariĝas kvazaŭ fandaĵo [Ijob, 37:10]

Fojfoje Zamenhofon tiu ambiguo ĝenis kaj li provis ĝin eviti uzante elfandi por la mulda senco:

cent kikaroj da arĝento estis uzitaj por elfandi la bazojn de la sanktejo kaj la bazojn de la kurteno [Eliro, 38:27].

La intenco de tiu derivaĵo estis simila al tiu de eltondi, eltondaĵo; tamen la analogio estas falsa, ĉar ne la likvigo estas la formodona ago, sed enmuldiligo. Kaj la natura signifo por elfandi, konforma al la interna logiko de Esperanto, estas ekstrakti per fandado (elfandi feron el erco, plumbon el alojo ktp — elfandi estas la logika kontraŭo de kunfandi); tia signifo estas fakte atestita en la lingvo, ekz-e

ekzistas ankaŭ kiuj opinias, ke nun ĝi (la Eklezio — S.P.) estu ĵetita en fornon, por ke la pura oro estu elfandita².

Ĉi tiu estas tria signifo de la zamenhofa fandi kaj de la franca fondre (ruse por ĝi ekzistas apartaj verboj выплавить, вытопить, la germana havas ausschmelzen kaj verhütten):

vane fandis la fandisto: la malbonuloj ne apartiĝis [Jer 6:29]
плавильщик плавил напрасно, ибо злые не отделились
in vain hath a refiner refined, the wicked have not been drawn away

Atentindas ke la vorto fandisto en la zamenhofa uzo indikas du malsamajn metiojn (ruse плавильщик kaj литейщик).

La verbo «gisi»

Male ol pri la dusenca «bona», la trisenca konfuzo en «fandi» estas neinternacia. Tial sufiĉe frue oni ekuzis apartan vorton gisi (laŭ la germana gießen) por la senco

Fari objekton el fandebla materialo (metalo, vakso, vitro ktp), verŝante likvan fanditan substancon en malplenan ujon, kaj lasante ĝin tie solidiĝi kaj akcepti la formon de tiu muldilo:
gisi statuon, kanonon, sonorilon; gisita krado ktp

La solvo estas perfekta; tamen la francaj aŭtoroj de PV ĝin ne komprenis, kaj difinis la verbon gisi maltrafe:

gis·i [Teĥniko]. Fandfari, elfandi feron, verŝante (!) ferminaĵon kun karbo en specialajn fornegojn.

Per si mem la verbo fandfari ne estas klara; ĝi eble povus esprimi ion per konvencio, sed fakte ĝi ne estas uzata, kaj sekve nenion klarigas en la difino. La posta teksto difinas la trian sencon de fandi (la ekstraktan), tute malakorde kun la germana etimo kaj la intenco de ĉi tiu prunto.

En tiu misdifino interesa estas la vorto elfandi. Evidente, la PV-aŭtoro ne scipovis la germanan, kaj serĉis klarigon; probable la klarigo estis «fandfari, elfandi» — en kiu la vorto elfandi celis la zamenhofan sencon de mulda elfandi; sed ĝin la PV-aŭtoro miskomprenis laŭ la lingva logiko en la senco ekstrakta, kaj kompletigis la difinon tiusence.

Rezultas absurdo: por apartigi la sencon schmelzen (aŭ pli speciale, verhütten) disde la senco gießen, PV rekomendas esprimi la unuan per adaptita sonformo de la dua…

Krome, interesa estas la vorto verŝante aplikita al ŝuteblaj substancoj solidaj. Probable ankaŭ tiu misuzo estas senkonscia tributo al la prasignifo germana. Ankaŭ poste, en la difino de gisado, la ekzemploj ŝajnas rilati al la specoj de muldiloj, do ne al Verhüttung sed al Gießen: «seksabla, verdsabla gisado; tera gisado».

La ĝustan sencon de gisi prezentas la vortaro esperanta-franca de Varingjeno³ kaj multaj aliaj tradukvortaroj:

gis/i fondre (dans un moule), jeter en fonte
gis¦i vt лить, отливать (металл)⁴
gis/i cast, found (iron)⁵

ktp. Tiu ĝustasenca gisi, gisado troveblas en diversaj tekstoj — en Vikipedio, en revuoj, en romanoj:

la ordeno (krucista) aparte fieris pri gisado de grandegaj kanonoj
[H. Gorecka: Paĝoj el la historio de la Sukcena Lando. LOdE. N-ro 134 (2005:12)]

La precizigon, ke temas pri metalo (ruse) aŭ eĉ pli speciale fero (angle) oni interepretu ne tro limige, sed kiel ekzemplon indikantan la celatan sencon de verbo nacilingve pli ĝenerala: ruse por la kontrasta senco eblus verŝi akvon; angle, ĵeti rigardon ktp. En la reala uzo de la esperanta gisi (samkiel en la uzo de ĝia germana etimo) oni trovas ankaŭ objektojn gisitajn el bronzo, vitro, plasto, ĉokolado ktp.

Gisfero

Alia metalurgia termino mankas en la klasika Esperanto: nomo por feraj alojoj entenantaj pli da karbono ol ŝtalo (do, pli ol 2%). La rusa lingvo uzas prunton el lingvoj tjurkaj: чугун, terminon same simplan (unuradikan) kiel la komplementa termino ŝtalo. Pliparto da lingvoj okcidentaj uzas iom nelogikan kunmetaĵon, forme egalan al gisfero:

  de: Guss/eisen
  el: χυτο/σίδηρος
  en: cast iron
  es: hierro fundido, hierro colado
  tr: dökme demir

Gisferon efektive oni plej ofte gisas, samkiel la ŝtalon oni ofte forĝas. La nelogikeco konsistas en tio ke ankaŭ ŝtalon oni povas gisi⁶, kaj ke iuj gisferoj estas forĝeblaj. Nu, ne pli malbone ol pri Ruslando: ne ĉiuj ruslandanoj estas rusoj, kaj ne ĉiuj rusoj loĝas en Ruslando.

Tamen la franca lingvo nomas tion fonte (substantivo responda al fondre); la Varingjena vortaro paŭsas tion per

gisaĵo (…); fonte (carbure de fer)

Ankaŭ tio povas funkcii per konvencio, samkiel funkcias la egale nelogika glaciaĵo. Sed gisfero estas malpli mallogika (samkiel la angla ice-cream estas malpli malbona ol glaciaĵo), ĝi estas pli fidinde komprenebla kaj praktike samlonga. Krome, fakulo povas bezoni ne nur gisferon (paŭsantan la germanan Gusseisen), sed ankaŭ gisŝtalon (respondan al Gussstahl)⁷; gisaĵo ne kapablas distingi ilin.

Tamen la fakulojn, kiuj esploris la aferon en la jaro 1911ª sub la aŭspicio de ISAE, ilia terminscienca metodo kondukis al rekomendo ankoraŭ pli fuŝa ol la franca misaĵo. La sekva sekcio entenas iom glatigitan pecon de ilia raporto⁸ laŭ la Terminologia kurso de J. Werner⁹.

Specimeno pri «giso» el la jaro 1911ª

I. Kunigo de la elementoj de la problemo

a) Difino

Bone muldebla alojo de fero kaj karbono (super 2%), akirita per refando de krudfero, gisaj rompitaĵoj kaj ŝtalrubo en fandforno.

b) Nacilingvaj tradukoj

(…)

II. Serĉado de la eblaj solvoj

a) Internacia simpla vorto

ne ekzistas.

b) Kunmetita vorto komprenebla sen speciala interkonsento aŭ internacia

La difino donas aŭ «fandita fero» aŭ laŭ la ĥemia formulo «ferkarbido».

c) Simpla vorto ne tute internacia

Oni povas memorigi la germanan vorton: «Guss» aŭ «giessen», la italan «ghisa», kaj eĉ la francan «gueuse» (kiu devenas de giessen) alprenante ĉu giso ĉu gizo.

d) Kunmetita vorto komprenebla per speciala interkonsento

La angla vorto donus «fandfero», kiu similas al unu el la germanaj vortoj.

III. Diskutado

La serĉata vorto devas eniĝi en multajn kunmetitajn vortojn — speciale en tiujn, kiuj montras ion faritan el tiu metalo; plie ĝi eniras en tekstojn, en kiuj la vortoj «fandi» kaj «fero» estas ofte ripetataj. Sekve estas preferinde, ke elektota vorto ne estu kunmetita. Giso estas pli simila al la naciaj prononcmanieroj ol gizo.

IV. Elektata solvo

Giso.

Komento pri la komento de Jan Werner

Ĉi-sube la komentoj de J. Werner (JW) aperas en kursivaj alineoj.

JW: Aŭtoroj de la Konsilaro decidis, ke gis’ estas substantivo kaj ne verbo. La decido envenis ankaŭ la Plenan ilustritan vortaron (PIV).

Atentindas ke ili elektis etimologie verban radikon por substantiva signifo. Kial ili ne prenis malpli malkonvenan guso (laŭ la germana Guss kaj la portugala gusa)? Supozeble ĉar la germandevena verbo gisi jam funkciis en la lingvo, kaj ili preferis ĝin misuzi (ne komprenante ke gießen, das Gießen temas pri la alia signifo de fondre, fonte) ol krei taŭgan terminon.

Kvankam la raporto estas eldonita en Dresdeno, mi havas la impreson ke ĝin verkis franco, pensanta per la vortoj fondre, fonte, kaj trudanta ilian plursignifecon al la germana etimo de gis-. Simetrie okazis pri facila (el la france pli preciza facile), al kiu oni iam atribuas kromsignifojn de la germana leicht aŭ de la rusa лёгкий.

JW: Mi vidas la decidon ĝusta, ĉar ni ne bezonas la verbon gisi ekvivalentan al la germana «gießen». Ni ja havas verŝi kaj ankaŭ muldi (PIV: ..oni … muldas objektojn el giso).

En Esperanto maleblas diri «verŝi statuon»; kaj «muldi ŝlosilon» estas alia afero ol «gisi ŝlosilon».

La vorto muldi estas interesa. Unuflanke, ĝi estas bona abstrakta supernocio, kiajn mi laŭdis komence de la studo: temas pri formado per meĥanika kontakto kun modelo, kaj la gisado estas speciala okazo, kiam oni formas per fandado kaj verŝado en formujon. Tamen muldado kovras ankaŭ aliajn specojn de moligo kaj solidigo: eblas muldi per stampado, per sekigo ktp. PIV konas bakmuldilojn por pano, sablomuldilojn por la infanaj ludoj; oni povas muldi fromaĝon aŭ feltajn ĉapelojn; PIV hezitas inter muldokartono kaj papermaĉaĵo.

Aliflanke, muldi estas same aĉa, kiel fandi, ĉar ĝi konfuzas la signifojn fari formujon kaj apliki formujon. «Gisi statuon» estas klara; «muldi statuon» estas ambigua. Kuracisto muldas la makzelon de paciento per gipsosimila pasto, kaj lia teĥnikisto muldas dentoprotezon el metalo aŭ plasto. Estas du malsamaj «muldas», kiujn en la pli precizema lingvo rusa oni esprimas malsame.

JW: Estas bezone, ke planlingvo estu malpli polisemia ol la lingvoj naciaj.

Estas mirinda ke ĉeĥlingvano ne rimarkas la ĝenan polisemion de fandi = tavit + slévat, de fandisto kiu estas tavič aŭ slevač. Ĝuste per fandi Esperanto estas pli polisemia ol la rusa, ĉeĥa aŭ germana.

JW: PIV eĉ ne mencias la verbon gisi, kvankam ni povus ĝin iel difini.

PIV2 ĝin difinis (egaligante al fandi). Laŭ la Fundamento ni havis

fandi gießen, schmelzen

Kaj vortaro ĉeĥa-esperanta difinas:

gisi tavit, slévat

(la samaj du sencoj en la inversa ordo). Du vortoj por du sencoj kaj ambaŭ dusencaj.

JW: Kelkaj fakuloj nuntempe agas laŭ modelo de la germana lingvo kaj aplikas gisi kaj gisfero kontraŭ la plurjardeka uzanco kaj kontraŭ la nepreterlasinda kodifa influo de PV kaj PIV, malstabiligante la terminaron, sen iu grava motivo.

1. La motivo estas tre grava, kaj mi jam sufiĉe pri tio parolis.
2. La plurjardeka uzanco ŝajnas unueca nur se oni PV-PIVe ignoras la realon.
3. Malgravaj estas la obĵetoj kontraŭ gisfero, kiu jes estas iom kritikinda (sed malpli ol multaj nelogikaĵoj similaj al bonkora), — tamen havas por si sian grandan internaciecon¹⁰.

PV kaj PIV pretendas esti plenaj priskribaj vortaroj de Esperanto. Fakte ili prisilentas tiun realan uzon kiu estas pli racia ol la de ili trudata leksika maskobalo. Kaj ĉar tiuj vortaroj ĝuas iom pli grandan aŭtoritatan ol ili meritas, tiu trudita qui pro quo efektive estigis konfuzon pri la etimologie klara radiko gis-.

Menciindas, ke Varingjeno, ĉefredankinte PIV-on, ne ŝanĝis sian racian difinon de gisi en la post-PIV-a korektita eldono de sia vortaro franca-esperanta (1976). Eble preteratento — sed ankaŭ eblas, ke la PIV-an misdifinon trudis fakredaktisto, pri kies decido Varingjeno persone malkonsentis. Samkiel malkonsentas aliaj fakuloj pri metalurgio¹¹, la esperanta Vikipedio ktp.

Konkludo

La racia solvo estas tre simpla kaj reale praktikata:

fandi = de schmelzen; ru топить, плавить
elfandi = de verhütten, ausschmelzen; ru вытопить, выплавить
kunfandi = de zusammenschmelzen; ru сплавить
fandisto = de Schmelzer; ru плавильщик
gisi (el metalo, vakso, vitro, plasto…) = de gießen; ru лить, отлить
gisaĵo = io ajn gisita (el metalo, vakso, vitro, plasto…)
gisisto = de Gießer; ru литейщик
gisfero = de Gusseisen; ru чугун
krudfero = de Roheisen; ru передельный чугун

Tiu sistemo mankas en la PIV-oj — sed tio estas difekto de la PIV-oj, kies pretendo esti plenaj priskribaj vortaroj estas ĉi-okaze malvera. Tia sistemo ekzistas en la literaturo kaj en tradukvortaroj (ekz-e en la vortaroj de Bokarev).

En tiu sistemo la plej tikla punkto estas la arkaikigo de la tradukoj cast, giessen, kiujn UV donas por fandi. Tamen tia arkaikigo ne estus senprecedenca; kaj ĝi eĉ havas apogon en UV mem, ĉar la tradukoj rusa kaj pola la arkaikigendajn signifojn neniam entenis. Eĉ pli ol tio, en la angla parto de la «Akademiaj korektoj de la Universala vortaro» (1914) la radiko fand perdis la tradukon cast (= gisi), koherigante ĝin kun la tradukoj rusaj kaj pola:

fand¦

melt, smelt (vb.)

La Akademio tamen ne finis sian laboron, ĉar en la germana parto la malkohera traduko «giessen» restas netuŝita.

---

1. La vorto bonkora estas bazita sur la atavisma ideo ke la koro estas la sidejo de la animo, la ideo komuna al la mediteranea kultura rondo. Ĝi estas evidente malvera; kaj en alia kultura rondo oni povas havi alian ideon; ekz-e dum la eŭropanoj sin mortigas ponardante sian koron, la japanoj liberigas la animon tranĉante sian ventron (cetere, ankaŭ la angloj kaj francoj havas similan ideon pri la intestoj: a man with plenty of guts; il a pour cet enfant des entrailles de père). Do, en alia kultura rondo oni eble preferus esprimi la bonkorecon per grando de la ventro (la dikaj homoj havas la reputacion esti bon[kor]aj). En tia alia kultura rondo bonkora estus ne pli trafa por la koncerna signifo, ol bonhepata por la eŭropa. — Fakte, en la orientaziaj lingvoj (ekz-e japana kaj ĉina), kie la kristanisma koncepto konscienco ne ekzistas (ĝian rolon plej ofte plenumas honto), la esprimaĵo bona koro estas tradicia traduko por tiu fremda koncepto. Do, ĝi signifas ion tute alian, ol en Esperanto.

2. M. Von Galli: Nova pensado. «Espero katolika», 1965, n-ro 3.

3. G. Waringhien: Grand dictionnaire Espéranto-Français. Paris: SAT, 1976.

4. Бокарев Е.А. Эсперанто-русский словарь. М. 1982.

5. J.C. Wells: Concise Esperanto and English Dictionary. 1969, 1989.

6. Nur fine de la 19ª jc la homaro trovis metodojn por fidinde gisi ŝtalon. En la napoleonaj militoj la pafilegoj ankoraŭ estis bronzaj; en la unua mondmilito la artilerio iĝis ŝtala.

7. E.-D. Krause: Wörterbuch Deutsch-Esperanto. Leipzig, 1983.

8. Konsilaro por la farado de la sciencaj kaj teknikaj vortoj. Raporto starigita de la scienca kaj teknika komisiono de la Internacia Scienca Asocio Esperantista. (Direktoro: S-ro Rollet de L’Isle.) Kötzschenbroda-Dresden 1911.

9. Jan Werner: Terminologia kurso. Sdružený ZK ROH Roudnice n.L., 1986. P. 70—71.

10. Eĉ la lingvo turka forlasis la senriproĉan tjurkan etimon de la rusa чугун (kiun retenis multaj aliaj lingvoj tjurkaj, de la ĉuvaŝa ĝis la uzbeka) favore al la malpli bona eŭropaĵo, strukture egala al gisfero.

11. Barna Buza: La Zamenhofa spirito de la fakvortkreado. SAEST 1982. P. 86.